تاریخچه پول در ایران؛ از تومان تا تومان

 فکرشهر: حذف 4 صفر از پول ملی تایید شده است و روز گذشته نیز بانک مرکزی اعلام کرد کرد که واحد پول خرد ایران، از ریال به «پارسه» تغییر خواهد کرد. به همین بهانه، مطلب زیر که توسط «مهرداد عارف»* نگارش شده و مهرماه 96 در شماره 53 هفته نامه «به فکرشهر» منتشر شده بود، اینجا بازنشر می شود:

«روز 17 دی 95 مجلس شورای اسلامی یکای «واحد» پول ایران را پس از 87 سال (از سال 1308 شمسی) از ریال به تومان تغیر داد که لایحه ی آن در تاریخ 96/5/1 به تصویب رسید و طبق آن، پول ایران تومان شد، به مبلغ ده ریال.
تا سال 1308 شمسی، یکای پول ایران «قِران» بود که اجزای کوچک تری چون دینار و شاهی داشت. صد دینار برابر با بیست شاهی مساوی یک قران بود.
در این سال، به تصویب مجلس، قران تغیر نام داد و شد ریال، ولی اجزای کوچک تر آن مانند دینار و شاهی تا سال های حدودا 1335، در گردش بود.

مردم تا پیش از انقلاب، آن چنان که باید به نام ریال عادت نکردند و همچنان در گفت و گو از آن به عنوان «قِرون» یاد می کردند و در محاسبه بزرگ تر به نام تومان. درست مانند دوران قاجاریه هر ده قران می شد یک تومان. مردم هم هر 10 ریال را یک تومان می خواندند، هرچند واحدی به نام تومان وجود نداشت.
هنگامی که قران به ریال تغیر نام داد، اجزایی داشت در حالی که امروز که ریال به تومان تغیر یافته، کوچک ترین واحد پولی در گردش، سکه هزار ریالی است؛ «صد تومان»؛ قیمت یک آدامس بادکنکی و این یعنی هنوز تومان نیامده خودش صدبار از نامش کوچک تر است.
 بگذریم؛ اقتصاد مال آن هایی است که آن بالا می نشینند، می برند و می دوزند و برای اقتصاد تصمیم می گیرند. 

ما هم همین را بهانه کردیم تا تاریخچه پول ایران را از آغاز تا امروز بازخوانی کنیم.

 در تاریخ می خوانیم که نخستین شاهی که در ایران سکه زد، داریوش، سومین شاه هخامنشی بود که سکه هایی از طلا ضرب کرد که به نام خود او «دریک» نام داشت، به وزن 8.35 گرم، مزین به تصویر داریوش؛ و این سکه ها تا پایان دوران هخامنشیان رایج بود، منتها در زمان هر شاهی، «دریک» با تصویر همان شاه. 

برای مبادلات بازرگانی که به رقم های بزرگ تر و سنگین تری نیاز بود، دو واحد دیگر نیز مرسوم بود؛ «تالان» که به شکل شمش های طلا بود برابر با 300 دریک و «مین» برابر با شش دریک. همچنین برای خریدهای کوچک کوچه و بازار، دو یکای کوچک نقره هم رایج بود. یکی سکه هایی از نقره به نام «شِکِل = shekel» به وزن 5.6 گرم که در تورات هم از آن نام برده شده و هم اکنون یکای پول اسرائیل است و دیگری سکه کوچک تری به نام «کَرَشه = karashe» که از شِکِل کوچک تر بود.
از زمان خشایار شاه به بعد که ایران در شبه جزیره بالکان و جزایر یونان و دریای سیاه صاحب ساتراپ هایی شد، واحدی به نام «استایتر» از طلا و نقره در آنجا رواج داد و این همان پول هایی بود که باعث شد اسپارتی های جنگجو از آتنی های فلسفه باف شکست بخورند. 

با سقوط هخامنشیان و برآمدن اسکندر و حکومت سلوکیان، سکه هایی از طلا به نام «دراهما» که برگرفته از «دراخم» یا «دراهم» یونانی بود، رواج یافت؛ و با واحد کوچک تری از نقره به نام «او ـ بول = obul» که یک ششم دراهما ارزش داشت و سکه کوچک تری از مس به نام «کالکو». {دراخم هنوز واحد پول یونان است}.

یکای پولی سلوکیان در دوران اشکانیان هم رایج بود، یعنی سکه های دراهما یا «دَرَم» با تصویرشاهان اشکانی پاره ای به خط یونانی و پاره ای به خط پهلوی.
در زمان ساسانیان، چهارگونه سکه در جریان بود. یکی سکه ای از طلا به نام «دینار» برابر با بیست درم و دیگری سکه ای در دست مردم که رایج تر بود؛ سکه ای از نقره به نام درم که هم اکنون واحد پول کشور ارمنستان و همچنین به نام درهم واحد پول امارات است.
سومی، سکه ای از نقره به نام «دانگ» بود که برابر با شش درم بود و شاید اصطلاح دانگ به معنی یک ششم ملک از همین جا آمده باشد. شش دانگ می شد یک درم و شش دانگ می شود کل یک قطعه ملک امروز. 

چهارم سکه هایی از مس به نام «پشیز» که کوچک ترین یکای پولی در میان مردم بود که امروزه نیز در زبان گفت و گوی مردم نماد بی ارزشی است؛ می گویند «یک پشیز هم نمی ارزد». 
پس از ساسانیان و آغاز حکومت امویان، همان واحد های پولی ایران در گردش بود. دینار که سکه ای بود از طلا، درهم که سکه ای نقره ای بود و یک واحد مسی به نام «فلوس» که هم اکنون هم پول خرد چند کشور حاشیه خلیج فارس است و همچنین در زبان عربی محاوره ای عراقی و ایرانیان عرب زبان به عنوان مطلق پول به کار می رود. «فلوس ماکو، یعنی پول ندارم».
درهم و دینار هم هنوز یکای پول کشورهای عربی خلیج فارس است؛ درهم امارات و دینار کویت.

در زمان هارون الرشید به جز درهم نقره و فلوس مسی، به دستور جعفر برمکی، وزیر هارون، سکه هایی از طلا ضرب شد که به نام زر جعفری یا دینار جعفری معروف بود و «زر دهی» و «زر شش سری» هم خوانده می شدند.
با از قلم انداختن نام خلیفه از خطبه توسط طاهر ابن حسینی معروف به طاهر ذوالیمینین در سال 205، تسلط اعراب بر سراسر ایران شکسته شد و سلسله های طاهریان و سامانیان و آل بویه در ایران ایجاد شد، ولی یکای پولی همان درهم و دینار بود با تصویر فرمانروای ناحیه. جز این که در زمان ساسانیان، سکه هایی به نام شاهی ضرب شد که برابر با صد دینار بود.

از سال 351، غزنویان به فرمانروایی رسیدند و در زمان محمود غزنوی به دستور او سه گونه سکه ضرب شد از طلا، نقره و مس، به نام های «محمودی» به نام سلطان محمود غزنوی، «یمینی» به لقب سلطان محمود که یمین الدوله بود و «غاز» که لقب دیگر او یعنی سلطان غازی بود؛ که در گذر زمان و از ارزش افتادن پول، غاز معادل هیچ شد. یعنی در زبان مردم یک غاز هم نمی ارزد، معنای بی ارزشی یافت ولی درم همچنان یکای پول رایج بود تا در زمان حمله مغولان و از هم پاشیدگی وضع اقتصادی و اجتماعی ایران. 

در زمان «گیخاتوخان» که حکومت هم دچار بی پولی شده بود، به دستور سلطان، یک واحد پولی به نام «چاو» از چرم ضرب شد و به دست مردم دادند. چاو، یک واحد پول در چین و پیش از حمله مغول به چین بود که روی کاغذ چاپ می شد و واژه چاپ امروزه در زبان فارسی، از همین چاو چینی گرفته شده است. ارزش و اعتبار چاو به طلا و نقره بودنش نبود، بلکه مانند اسکناس های امروزی، پشتوانه دولتی داشت، ولی با مرگ گیخاتوخان، چاو هم برچیده شد.

البته سکه هایی از طلا در نیشابور کهن ضرب شده بود که دینار نیشابوری می گفتند و از قرن دوم تا هفتم رواج داشت، ناصرخسرو در سفرنامه اش سه دینار و نیم نیشابوری را برابر با سه دینار مغربی می خواند.
نام «تومان» نخستین بار در تاریخ مکتوب و در زمان حکومت ایلخانیان به عنوان ارزش پول به کار رفت. تومان در زبان مغولی یعنی 10 هزار و در امور لشکری به کار می رفت، مانند «امیرتومان» یعنی فرمانده 10 هزارنفر.
در جامع التواریخ نوشته رشیدالدین فضل اله همدانی در اوضاع زمان «غازان خان» آمده است: «..... در منع فرمودن از زر به سود دادن ..... خواجه شمس الدین صاحب دیوان گفت ... از 10 هزارتومان که پادشاه اطلاق فرمودند، هشت تومان توفیر می کنم و به دو تومان بر ولایت برات می کنم»...

 با توجه به این که وزیری همچون خواجه شمس الدین با چنین قدرتی از وجه تومان استفاده می کند، معلوم است که این وجه یعنی تومان، سابقه و ارزش دارد، ولی به عنوان یک واحد پولی، سکه ای ندارد و تنها یک واحد محاسبه بوده و نه یک مبلغ رایج.
و از اینجا واژه «تومان» به عنوان یکای محاسبه وارد زبان تاریخ شد و در نوشته ی «عبید زاکانی» به واحدهای پولی به نام های «تنگه»، «اقچه» و «پاره» برمی خوریم که در اشعار سعدی و خاقانی هم آمده است؛ همچنین «خرده» که پولی کم ارزش و در قرن هفتم رایج بوده است.
حافظ در موردش می گوید:

چو گل کو خرده ای داری، خدا را صرف عشرت کن
که قارون را غلط ها داد سودای زر اندوزی.
و اثر بازمانده در زبان امروز، «خرده برده ای» نداریم.

نام «پاره» به عنوان پول رایج به همراه ترک ها به آناتولی رفت و با پا گرفتن امپراتوری عثمانی، معنای مطلق پول به خود گرفت. واژه معادل پول در فرهنگ ترکیه امروز، «پارا» است و همین واژه در سرزمین های وابسته به عثمانی هم جا افتاد. در فرهنگ بلغاری پول می شود «پاری» و در یوگسلاوی هم «پاره»، یکصدم دینار واحد پول یوگسلاوی بود.

در زمان صفویان، (227 سال قبل)، بنا به مقتضیات بازار، سکه های بسیاری ضرب شد که اصطلاحات آن تا به امروز هم باقی است. از سکه های ضرب شده در دوره صفوی، یکی «عباسی» بود از نقره برابر با 200 دینار؛ و «نیم عباسی» برابر با صد دینار یا «دوشاهی» که به فرمان شاه عباس ضرب شد؛ و همین نیم عباسی یا صد دیناری بود که در زبان مردم به «صنار» یا «صناری» معروف شد و تا زمان قاجاریه دوام آورد و ضرب المثل «صنار بده آش، به همین خیال باش» و یا اصلاح «هفت صنار»، معادل بی ارزشی چیزی در دوران قاجار، از همین پول و کم شدن ارزش آن گرفته شده است.

در این دوران صفویه، سکه ای بیضی شکل به نام «بیستی»  ضرب شد، برابر با یک شاهی و شاهی سکه ای بود از نقره برابر با پنجاه دینار که این سکه شاهی پنجاه دیناری تا زمان پهلوی هم رایج بود (1335 شمسی)، با تصویر و عنوان سلطان حاکم؛ همچنین سکه ای بازمانده از زمان های قدیم به نام «غازی» که پنج غازی آن در دوران صفویه ضرب شد و «ین غازی» خوانده می شد. همینطور، سکه ای در دو جنس نقره و مس به نام «پول» که نقره  آن برابر با 25 دینار و مس آن برابر با 12و نیم دینار بود و مردم نقره آن را پول سفید و مس آن را پول سیاه می نامیدند و از همین نام به عنوان یکای مطلق ارزش گذاری ثروت در جامعه استفاده می شد و جا افتاد.

 در همین راستا اصطلاحات پولدار، بی پول، پولدوست و پول جمع کن رایج شد و بلاخره زمانی رسید که پول هم به عنوان سکه رایج بی ارزش شد و سکه پول مسی برابر با دوازده و نیم دینار، کاملا از ارزش افتاد و اصطلاح «یک پول سیاه نمی ارزد» و «سکه یک پول شد» در زبان مردم برابر با بی ارزشی گردید، ولی واژه «پول»، سرجای خودش ماند. همچنین اصطلاحات «پول خوره داشتن» یعنی ولخرجی بیهوده و پول دور ریختن و اصطلاح «یه پول دو پول کردن» یعنی با مرارت صرفه جویی کردن، از همین واژه گرفته شده، هرچند زمانی رسید که خود سکه نقره ای پول هم «سکه یک پول شد».

از دیگر سکه های این دوران، سکه ای طلایی بود به نام «اشرفی» و سکه ای به نام «دوزاری» یا دوهزاری که برابر با دو هزار دینار یا نیم مثقال طلا ـ دوگرم ـ  و سکه ای دیگر به نام «مهر اشرفی».
در دوران حکومت چندماهه سلطان محمد، پدر شاه عباس، هم سکه ای به نام «محمدی» ضرب شد. 
سکه های ضرب شده صفویا ن بیشتر از مس بود که رایج بازار و دست مردم بودند، مانند «غاز» و «پنج غازی/ پن غازی».

در دوران صفویان، پای اروپاییان به خلیج فارس باز شد. نخستین آن ها، پرتغالی ها بودند با سکه های طلا و شمشیرهایشان. آنان هرجا می توانستند غارت و هرجا نمی توانستند تجارت می کردند. پرتغالی ها از 1514 میلادی، جزیره هرمز در خلیج فارس را تصرف کردند و یک پایگاه تجاری در خاک ایران تاسیس کردند و آن را «گمبرون» نامیدند که تا زمان شاه عباس دایر بود، ولی به فرمان او از پرتغالی ها پس گرفته شد و آن ها را اخراج کردند که پس از آن بندرعباس نامیده شد. پرتغالی ها برای خرید کالاهای مورد نیاز خود، مروارید، ادویه و ابریشم، از سکه های طلای خود به نام «رئال» استفاده می کردند  که در ایران به «ریال» معروف شد.{هم اکنون پول رایج در ایران، عربستان و برزیل، ریال است}.

دولت های مختلف صفویه، سکه های طلایی در همین رابطه تجاری ضرب کردند به نام ریال، که برای معامله در مبالغ درشت استفاده می شد و برای نخستین بار، ریال ایرانی در بازار رواج یافت. هر رئال پرتغالی برابر با 1175 دینار ایران بود. 
در زمان نادرشاه افشار، با کاهش ارزش همان پول های دوران صفوی که رایج بازار بود، به دستور نادر، سکه های 10 شاهی ضرب شد و سکه ای از طلا به نام «نادری» و سکه ای از نقره به نام «رویی».
در زمان زندیان، سکه ی تازه ای ضرب نشد، بلکه همان سکه های رایج به نام و تصویر کریم خان زند ضرب شدند.

اما همانطور که گفته شد، آثار تومان را در دوره صفویه، افشاریه و زندیه در تاریخ مکتوب می بینیم، ولی همچنان به عنوان یک واحد محاسبه نه به نام یک پول رایج. 
در دوران صد و پنجاه ساله قاجار، بسیاری از سکه ها، همان نام های قدیم را داشتند مانند غاز، صنار، شاهی و دینار. ولی سکه هایی از مس و نقره هم ضرب شدند که در این دوران، رایج بازار شد، مانند «پاپاسی» و سکه های عجیب و غریبی که در یک ناحیه به خصوص رایج بود، مانند «چندک» و «پناباد» که در پناه آباد شوش ضرب می شد و «قروش» که اینها فقط در خوزستان رواج داشتند؛ همچنین، «کشورستانی» و «کلوار» که تنها در بروجرد رواج داشت. 

در زمان فتحعلی شاه، سکه ای از طلا ضرب شد به نام «قران» که در میان مردم تهران بنا به لهجه اشان، «قرون» خوانده می شد و فتحعلی شاه به همان خاطر به خود سلطان صاحب قران داد؛ بعدا سکه های صاحب قرانی هم به دستور او ضرب شد و سکه های «ربعی» که یک چهارم قران بود.
 در زمان محمدشاه، سکه های هزار دیناری و دوهزار دیناری ضرب شد که به نام «دوزاری» معروف شد. تا اواخر دوران پهلوی هم مردم سکه دو ریالی و پنج ریالی را «دوزاری» و «پن زاری» می نامیدند. همچنین یک ریالی را تهرانی ها «یه قرون» می خواندند و اصطلاح «یه قرون دوزار» به معنای محاسبه صرفه جویانه برای گذران امورات زندگی، از همین دو سکه گرفته شده است.

در معاملات مکان نیز، از سکه های طلا استفاده می شد که سکه های طلای پنج هزاری برابر با پنج هزار دینار یا نیم مثقال طلا ـ دو گرم و ربعی ـ  برابر با 2500 دینار بود. همچنین، در زمان محمدشاه، سکه طلایی به نام مثقالی ضرب شد که برابر بود با یک مثقال طلا ـ چهار گرم ـ.
در زمان ناصرالدین شاه، برای نخستین بار، سکه ای طلایی به نام تومان به ارزش 10 هزار دینار ضرب شد که تنها در امور تشریفاتی و برای صله و جایزه از آن استفاده می شد. 
با تاسیس بانک شاهنشاهی، اسکناسی با عکس ناصرالدین شاه به ارزش یک تومان چاپ شد که با مهر دستی یک طرف آن به فارسی و طرف دیگر به انگلیسی مهر شده بود: «تنها در یزد قابل ادا می باشد».
البته سکه و اسکناس یک تومانی هرگز گردش تجاری نیافت و وارد بازار نشد. 

تا زمان احمدشاه و تا سال 1307، سکه رایج بازار، قران، دینار و شاهی بود. سکه شاهی، مسی بود و دینار و قران از نقره. هر بیست شاهی ـ دو سکه 10 شاهی مسی ـ می شد یک سکه نقره صد دیناری و 10 تا 100 دیناری می شد یک قران. بزرگ ترین سکه تا اواخر قاجار، سکه دو قرانی نقره بود که به «دوزاری» هم معروف بودند. هر قران به ارزش بازار برابر بود با 9 صدم دلار امریکایی، به عبارتی 11 قران می شد یک دلار و در محاسبه، 10 قران، برابر بود با یک تومان. 

در سال 1307، نام واحد پولی ایران از قران به ریال تغییر کرد ـ ریال برابر با قران بود ـ  و چون هزار دینار هم برابر یک قران بود، یک ریالی و دو ریالی را مردم «یه قرونی» و «دو قرونی» و سه ریال به بالا را «سه زاری» و «چار زاری» و... می گفتند؛ مثلا چهل و پنج تومان را «چهار تومن و پنج زار» می گفتند.
در دوران رضا شاه، بزرگ ترین واحد پولی، اسکناس بیست ریالی بود و با توجه به کاهش ارزش پولی در زمان انقلاب (سال 57)، بزرگ ترین پول در گردش، اسکناس هزار ریالی و کوچک ترین آن، سکه یک ریالی بود. در آن زمان، یک برگ اسکناس هزار ریالی برابر بود با 14 دلار و 30 سنت امریکا که همان، امروز، کوچک ترین واحد پول در گردش است. 

پس از انقلاب را دیگر همه می دانیم؛ ریال شاهنشاهی به ریال جمهوری اسلامی تبدیل شد و نخستین اسکناس صد ریالی با عکس مدرس به گردش درآمد. سپس به ترتیب، سکه های یک تا 10 ریالی و اسکناس های 20 تا 200 ریالی از گردش بازار خارج شد تا به امروز که اسکناس و سکه هزار ریالی، کوچک ترین یکای در بازار است.
حال که با تصویب مجلس شورای اسلامی در تاریخ 96/5/1، یکای پول ایران رسما تومان شد، همچون قرن های گذشته، نامش هست و خودش نیست، چون دولت اعلام کرده تا چاپ اسکناس های جدید، ریال در گردش خواهد ماند. 

پی نوشت:
پول ها آمدند و رفتند ولی نام های آنها در زبان اصطلاحات و ضرب المثل های مردم باقی ماند.
یه قرون دوزار = صرفه جویی
قرون قرون = پس انداز اندک
صدمن یه غاز = بی ارزش
پشیزی نمی ارزد = بی ارزش است
سکه یه پول کردن = کسی را بی ارزش کردن
صنار سه شی که نیست = ارزان که نیست»

*مرحوم مهرداد عارف، نویسنده برازجانی و یادداشت نویس «فکرشهر»، پس از نگارش این مطلب و تحویل آن به «فکرشهر» در شهریورماه 1396، دار فانی را وداع گفت. مطلب فوق در کنار یادنامه وی، در شماره 53 هفته نامه «به فکرشهر» در مهرماه 1396، منتشر شد.