فکرشهر: در چهل سالگی ثبت جهانی زیگورات خشتی قرار است چغازنبیل و دوره عیلامیان، بیشتر شناسانده شود.
به گزارش فکرشهر، روزنامه شهروند نوشت: «اثر شماره١١٣؛ چهار دهه پیش چغازنبیل با این شماره در فهرست جهانی یونسکو جا گرفت. بازمانده شهر «دوراونتاش»، ساخته شده در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد، روز ٢٦ اکتبر‌سال ١٩٧٩ (چهارم آبان ١٣٥٨) همراه با تخت‌جمشید و میدان نقش جهان، ثبت جهانی شد. ٤٠سال پس از آن تاریخ، اراضی چغازنبیل هنوز متعلق به منابع طبیعی است نه وزارت میراث فرهنگی. اعتبارات نگهداری از قدیمی‌ترین معبد پا برجای بشر در ایران، چنان ناچیز است که مجال کاوش بیشتر را نمی‌دهد. دوره عیلامی که کهن‌تر از هخامنشیان است همچنان رازآلود و ناشناخته است. عاطفه رشنویی، مدیر پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه این دوره را «دوره خاموش» می‌نامد و می‌گوید در چهل سالگی ثبت جهانی زیگورات خشتی، قرار است چغازنبیل و دوره عیلامیان، بیشتر شناخته شود.
او در گفت‌و‌گو با «شهروند» از چالش‌های حفاظت از این اثر و برنامه‌های چهل سالگی جهانی شدنش می‌گوید.
چهارم آبان، ثبت جهانی زیگورات چغازنبیل چهل ساله شد. این برای نخستین اثری که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته، اتفاق مهمی است. پایگاه، برنامه‌ریزی ویژه‌ای به مناسبت این چهل سالگی ندارد؟
صحبت از اثری منحصربه‌فرد است که چهل‌سال از جهانی شدنش می‌‌گذرد. این زیگورات گواهی بی‌همتا و استثنایی است از فرهنگ، آیین و باورهای تمدن عیلام که به این منطقه تعلق داشته و حالا از بین رفته است و نمونه منحصر به فردی است از یک تمدن شهری مربوط که نشانه‌‌های نبوغ بشری را در خود دارد. بنابراین تاریخ مهمی است و برای همین برای معرفی بیش از پیش چغازنبیل، شناخت ظرفیت‌هایی که تا به حال مغفول مانده، دعوت به حفاظت و نگهداری بهتر و توجه به بحث گردشگری برنامه‌ریزی کرده‌ایم. با توجه به اهمیت این اثر در عرصه ملی و بین‌المللی، پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه که به نمایندگی از وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری حافظ مستقیم این اثر است، سعی دارد مجموعه برنامه‌هایی اجرا کند که مهم‌ترین هدف آن شناسایی، حفاظت، ضرورت نگهداری و ضرورت معرفی آن است.
دقیقا، با وجود تمام شگفتی‌های قدیمی‌ترین معبد باستانی کشف شده در ایران، معرفی این اثر کاری است که تا به امروز تمام و کمال انجام نشده است.
یکی از اهداف ما همین است. می‌خواهیم طنین چغازنبیل را به صدا دربیاوریم تا همه بشنوند، نه فقط وزارتخانه. با وجود ارزش‌های این اثر و پتانسیل موجود در اطرافش، روی سخنم با همه افراد ذی‌نفع و سیاست‌گذار در حوزه گردشگری، توسعه اقتصادی و توسعه پایدار محلی است و نه وزارتخانه. حفاظت به‌عنوان وظیفه میراث فرهنگی، درحال انجام است اما وزارت میراث به تنهایی نمی‌تواند نگاه ویژه‌ای به آثار تاریخی داشته باشد. آثار تاریخی بی‌شماری تحت مدیریت این وزارتخانه است، اما اعتباراتش از بودجه خیلی از سازمان‌ها کمتر است. باید خودمان کاری کنیم. تقویم یک ساله‌ای از ٤ آبان امسال تا ٤آبان‌سال بعد تدوین شده است. برای معرفی ارزش‌های چغازنبیل برنامهای فرهنگی به‌زودی با همکاری موزه ملی در تهران برگزار می‌شود؛ این کار مطلع مجموعه برنامه‌های چهل سالگی است. تلاش می‌کنیم چغازنبیل را به‌عنوان یک مرکز مهم گردشگری که می‌تواند با بستر فرهنگی اطرافش تعامل زیادی داشته باشد تعریف کنیم. نشست‌های تخصصی متفاوتی در دو سطح پژوهشگری و کارشناسی برای علاقه‌مندان برگزار می‌شود. همکاری‌هایی با دانشگاه‌های سطح کشور خواهیم داشت و در عین حال یک سری برنامه‌های مردم‌محور تعریف شده که در خود پایگاه برگزار می‌شود. جشنواره‌ای برای زنان روستایی و کودکان، برنامهای برای رصد ستارگان و مسابقات و برنامه‌های حاشیه‌ای دیگر. هدف از اجرای تمام برنامه‌ها این است که مردم به آمدن، دیدن و آشنایی رودررو با چغازنبیل ترغیب شوند. امیدوارم با همکاری فرمانداری شوش این کارها را انجام دهیم.
نیایشگاه هنوز سند ندارد و به اسم میراث فرهنگی نیست. اراضی چغازنبیل متعلق به منابع طبیعی و هفت‌تپه متعلق به منابع طبیعی و شرکت کشت و صنعت است. بعد از این همه سال، این مسأله کی قرار است حل شود؟
این زمین‌ها جزو اراضی ملی است و به اسم اشخاص نیست. برای رفع این مشکل تمام هماهنگی‌های لازم انجام شده و به مرحله اداره دارایی استان هم رسیده است. ما منتظریم انتقال سند از اراضی ملی که به نام منابع طبیعی جمهوری اسلامی است، به نام وزارت میراث فرهنگی تغییر نام پیدا کند. باقی مراحل درگیر بروکراسی اداری است. تمام کارها انجام شده و فقط انتقال سند مانده است. دیگر جای نگرانی ندارد.
چغازنبیل فقط چند نگهبان دارد و هنوز برای آن، رده حفاظتی تعریف نشده است. حفاظت فیزیکی از این مجموعه بزرگ به این روش حتما چالش‌های زیادی دارد. برای رفع مسائل مربوط حفاظت برنامهای دارید؟
میراث فرهنگی نمی‌تواند این موضوع را حل کند. مسئولان استان باید به کمک ما بیایند. اصلا نمی‌شود از خود پایگاه میراث جهانی چغازنبیل یا اداره کل میراث فرهنگی انتظار داشت که به این مسأله وارد شوند. این مسأله‌ای است که استانداری خوزستان و فرمانداری شهرستان باید برایش کاری کنند و با همکاری و هماهنگی فرمانداری شهرستان نسبت به رفع موانع رده حفاظتی طرح ضرب‌الاجل داشته باشند و این کار را انجام دهند. برای این کار تقاضای چندین جلسه و مکاتبه کردیم. در دو سال و نیمی که اینجا هستم، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که پیگیری می‌کنم تا به نتیجه برسم. خدارا شکر تا به حال در این زمینه مشکلی نداشته‌ایم.
به هر حال به تبع نداشتن رده حفاظتی، حفاری‌ها و تخریب‌های عمدی و غیرعمدی اتفاق می‌افتد. شما در گذشته هم به این موضوع اشاره کرده بودید که در نبود حصار، دام‌ها به محوطه بنا می‌آیند و به دلیل امنیت پایین منطقه، اتفاقاتی مثل آتش‌سوزی کانکس نگهبانی و شکستن پروژکتورها رخ می‌دهد.
تقریبا حفاری خاصی در پایگاه جهانی نداریم. گاهی یک سری شیطنت‌هایی می‌شد که الان متوقف شده است اما امروز بیشترین اولویت ما بعد از حفاظت روتین، مسأله حفاظت فیزیکی است. اگر امروز از من بپرسند اولویت کاری‌تان چیست، همین رده حفاظتی و حفاظت فیزیکی و ایجاد مانیتورینگ در محوطه است. سازمان میراث فرهنگی می‌خواهد دستورالعمل نصب دوربین‌های مداربسته در چغازنبیل را بدهد. زیرساخت آماده است، اما برای ادامه کار به حمایت مالی نیاز داریم. استان خوزستان باید بپذیرد که میراث جهانی چغازنبیل گوهر باارزش این استان است و باید برایش اعتبار هزینه شود. در تمام این سال‌ها ١٠٠ هکتار خشت و گل را روزانه رصد کردن، هزینه کمی نداشته است.
وقتی وزارت میراث فرهنگی کارهای حفاظتی را انجام می‌دهد، استان خوزستان باید بپذیرد و برای زیرساخت‌های حفاظت فیزیکی و گردشگری هزینه کند. خوزستان استانی نیست که از نظر اعتباری مشکلی داشته باشد و می‌تواند به ما کمک کند. من معتقدم برای حفاظت و نگهداری از شهر ١٠٠ هکتاری چغازنبیل نه معبد آن، در هر هکتار روزانه به یک نفر احتیاج داریم. چه نگهبان، چه کسی که خارها را جمع کند، چه کسی که کار ملات و کاهگل‌کشی انجام دهد. یعنی در سایت، به ١٠٠ نفر نیروی کارگر نیاز داریم، اما الان اعتباراتش را نداریم. بنابراین حفاظت مستمر، متوقف نمی‌شود، بلکه سرعتش پایین می‌آید. البته این پایین آمدن سرعت، امروز خطری را متوجه چغازنبیل نمی‌کند اما اگر ادامه‌دار باشد، باید چاره‌ای اندیشید.
پرداخت‌نشدن دستمزد کارگران در چهار ماه نخست امسال مسأله‌ساز شده بود. کمبود اعتبارات یکی از مسائل پرچالشی است که مشکلاتی را هم برای پایگاه ایجاد کرده است. با این توصیف اعتبارات امسال پایگاه در مقایسه با پارسال چطور بوده است؟
اعتبارات سال ٩٧ خوب نبود، اعتبارات ٩٨ بدتر هم بود. اعتبارات در سال ٩٧ نسبت به سال ٩٦ تقریبا نصف شد. دلیلش این است که امسال ورودی اعتبار از سازمان برنامه و بودجه به سازمان میراث فرهنگی نزدیک به ٦٠درصد کاهش یافت و تأثیر آن روی همه بخش‌های سازمان میراث فرهنگی در سال ٩٧ مشخص بود. در پایگاه‌ها به واسطه این که نیروی انسانی از این محل حقوق و مصالح می‌گیرند و شرایط نگهداری‌شان با بقیه آثار متفاوت است، بیشترین ضربه را خوردند و کمترین اعتبار را دریافت کردند. با این که مدیران ما در اداره کل امور پایگاه‌ها یا معاونت میراث فرهنگی این موضوع را پیگیری می‌کنند اما متاسفانه ما خیلی دیر می‌توانیم حقوق پرسنل را بدهیم و اتفاقات عجیبی در حوزه حفاظت روی می‌دهد. چون اعتبارات ما نه به موقع است و نه به اندازه. این موضوع باید در سطح کشور عمیقا حل شود و فکر نمی‌‌کنم که سازمان میراث فرهنگی به تنهایی بتواند این مشکل را حل کند.
با وجود این مشکل از طرف دیگر درباره چغازنبیل این نگرانی وجود دارد که مرمت‌ها مستمر نیست.
اصلا نمی‌توان متصور شد که مرمت در چغازنبیل مستمر نیست. تنها اگر ٦ ماه کار مرمتی را درجا انجام ندهیم، ریخت بنا عوض می‌شود. چغازنبیل در تابستان یک جور و در زمستان جور دیگری آسیب می‌بیند. بارندگی‌های شدید، آب‌شستگی در نماهای کاهگلی یا حتی ریختگی‌های محسوس در دیوارهای مرمتی آجری مهم‌ترین آسیب در زمستان است. در تابستان‌ها هم حیوانات بومی در منطقه مثل مارمولک‌های بزرگ گاهی حفره ایجاد می‌کنند و ما باید دایم حفره‌ها را بپوشانیم که به مرور بزرگ‌تر نشوند. بنابراین حفاظت و مرمت مستمر در حال انجام است. ولی بسته به اینکه چه میزان اعتبار از سوی وزارتخانه برای این پایگاه در نظر گرفته شود بر سرعت و تعداد نفراتی که این کار را انجام می‌دهند تأثیر مستقیم دارد. با این همه اگر این منطقه حصار و دوربین داشته باشد، با دو نفر هم می‌توان کارهای مرمتی را انجام داد.
دوستداران حوزه به مستمرنبودن کاوش‌ها هم انتقاد می‌کنند. این کاوش‌ها می‌تواند ناگفته‌های چغازنبیل را بازگو کند و به سوالات پاسخ دهد. در حال حاضر کاوش‌های جدیدی انجام شده است؟
بعضی معتقدند که کاوش در این میراث جهانی متوقف شده است. مقوله کاوش مسأله مهمی است که برای بازشناسی آثار تاریخی استفاده می‌شود. در تمام پروتکل‌های جهانی باید یکسری پیش‌زمینه‌های آماده داشته باشید تا بتوانید کاوش را در جایی شروع کنید؛ مثل اعتبار سازه، اعتبار نگهداری و روش‌های به‌روز حفاظت. در حال حاضر سوال اصلی چغازنبیل کاوش یا کاوش‌نکردن در آن نیست، شرایط ویژه آنجاست که اهمیت بیشتری دارد. علاوه بر اینکه این شهر می‌تواند سوالات مهم و معتبری در مورد دوره عیلام مطرح کند. وقتی نمی‌توانیم خیلی از مسائل را در سایت پشتیبانی کنیم، بهتر است دنبال کاوش نرویم و کارهای حفاظت را انجام بدهیم. ما سوالات‌مان را اصلاح کرده‌ایم تا بتوانیم گوشه‌هایی از تاریخ عیلام را معرفی کنیم؛ مثلا سوالاتی درباره نحوه زندگی مردم. الان اولویت کاری ما کاوش نیست تا مسائل حل‌نشده‌مان تمام نشود، نمی‌توانیم دنبال پیدا‌کردن بقیه آثار باشیم.
اتفاقا درباره عیلامیان زیاد صحبت نمی‌شود. این قدر که مردم درباره هخامنشینان می‌دانند، درباره عیلامی‌ها نمی‌دانند. آن قدر که تخت جمشید (که همزمان با چغازنبیل ثبت جهانی شده) برای مردم جاذبه دارد، چغازنبیل در نظرشان نیست. دوره عیلامیان برای عموم مردم گاهی آن‌قدر ناشناخته است که آن را با استان ایلام اشتباه می‌گیرند.
از برنامه‌های پایگاه، چغازنبیل، همین بازشناسی تمدن عیلام است. ما در پایگاه برای بیشتر شناخته‌شدن این تمدن از ٩ سال پیش تا امروز نشست‌هایی برگزار کرده‌ایم؛ مردم محلی را از شوش و استان دعوت کردیم و استادانی را آوردیم که مطالعه‌ای درباره عیلامی‌ها داشتند. نشست‌هایی در دانشگاه‌های سطح استان و هماهنگی دانشگاه چمران، جندی‌شاپور و بهشتی برگزار کردیم و هدف‌مان این بود که مطالعات عیلام‌شناسی را پیش ببریم. داستان‌های چغازنبیل بیشتر درباره عقاید دینی مردم آن دوران و رابطه‌شان با معبد است. در حال حاضر یک گروه عیلام‌شناسی در حال مطالعه، تولید مقالات و سخنرانی‌ها و همچنین چاپ فصلنامه و گاهنامه‌ها هستند تا بتوانیم این دوره خاموش را بهتر معرفی کنیم.
این تولیدات می‌تواند حتی منبعی برای تولیدات سینمایی و مکتوب برای کودکان باشد. ما هیچ داستانی در این‌باره نمی‌دانیم.
همین‌طور است. می‌دانیم که در بعد معرفی این اثر به مردم ضعف‌هایی هست و باید رویکرد ویژه و تازه‌ای به آن وجود داشته باشد. این مسأله‌ای است که در پایگاه برای آن برنامه‌ریزی می‌کنیم. هر ماه یک نشست تخصصی برگزار می‌کنیم و برنامه‌هایی برای معرفی در دستور کار داریم و دائم در حال انجام‌شان هستیم. تولیدات تصویری برای بازدیدکنندگان هم جذابیت زیادی دارد. نوروز سال ٩٧ توانستیم چند روز اپلیکیشن واقعیت افزوده داشته باشیم؛ بازدیدکننده‌ها عینک‌ها را می‌زدند و تصویر کامل‌تری از چغازنبیل می‌دیدند و با شهر بهتر آشنا می‌شدند. تلاشم این است که امکان استفاده از این اپلیکیشن را توسعه دهیم و در تمام‌سال هم قابل استفاده باشد.
قبلا می‌گفتند که قدیمی‌ترین تصفیه خانه جهان در این بنا قرار دارد اما به‌تازگی متوجه شده‌اند این سازه‌ها تصفیه‌خانه نیستند و کارکرد دیگری داشته‌اند. جدیدترین یافته‌ها درباره چغازنبیل چیست؟
این موضوعی است که ما در حال کارکردن روی آن هستیم. زمین‌شناسان، مهندسان هیدرولوژی و باستان‌شناسان در پایگاه این مسأله را بررسی می‌کنند و نمی‌توانم بگویم که دستاوردشان دقیقا چیست؛ چون فرضیه‌های مختلفی وجود دارد. من هم امیدوارم که به بزرگترین سوال تاریخ پاسخ دهند که آیا این مخزن آب را به دوراونتاش وارد می‌کرده یا از آن خارج می‌کرده است. این یکی از همان سوالات باستان‌شناسی است که چون فعلا نیازی به کاوش ندارد، همکاران من دارند روی آن کار می‌کنند. مطالعات تازه درباره چغازنبیل توسط دکتر بهزاد مفیدی انجام شده که درباره روابط ریاضی به کار رفته در ساخت چغازنبیل صحبت می‌کند؛ این که ابعاد و اندازه خشت‌های به کار رفته، بر اساس ابعاد و اندازه یال‌های معبد طراحی شده‌اند. اشاره به این موضوع بسیار مهم است که عیلامی‌ها در آن موقع چطور به راحتی توانستند به روش‌های اندازه‌گیری دست پیدا کنند و آن را در طراحی‌شان به کار گیرند. دکتر مفیدی الان مشغول نوشتن کتابی به زبان فارسی است تا بتوانیم به‌زودی منبع جدیدی درباره چغازنبیل داشته باشیم.
با این که از یک پایگاه صحبت می‌کنیم اما انگار که نام هفت‌تپه بسیار کمرنگ شده است؛ چرا اینقدر اطلاع‌رسانی درباره هفت‌تپه کم است؟
هفت‌تپه مجموعه‌ای مربوط به عیلام میانه است و قوی و استوار حرف‌هایی برای گفتن دارد. موزه‌ای در هفت‌تپه است با فرمتی آبرومند و کلی اطلاعات تفصیلی که چغازنبیل و هفت تپه را به بیننده می‌شناساند. هفت‌تپه هم دچار مشکل است و با این که همیشه چالش کمبود اعتبارات دارد، کارهای حفاظت از منظر حفاظت فیزیکی و مرمت انجام می‌شود؛ مثل چشم از آن نگهداری می‌کنیم.
