همه چیز درباره سرطان به زبان ساده (بخش اول و دوم)

 فکرشهر: «سرطان چیست؟ چگونه ایجاد می شود؟ چه عوامل داخلی و خارجی در ایجاد این بیماری تاثیر دارد؟ چه می شود که کودکان و افراد جوان به سرطان مبتلا می شوند؟ برای پیشگیری از این بیماری چه باید کرد؟ و...» شاید صدها سوال این چنینی در ذهن شما نیز وجود داشته باشد؛ به ویژه این روزها که موضوع وجود «آفلاتوکسین» در شیر و سرطان زا بودن این ماده، بار دیگر مساله بیماری سرطان را بر سر زبان ها انداخته است؛ بیماری که در ایران این روزها زیاد مشاهده می شود و در بیشتر خانواده ها حداقل یک مبتلا به این مرض، وجود دارد. بر همین اساس در «فکرشهر» تصمیم گرفتیم به این سوالات در قالبی ساده و قابل درک برای همه، پاسخ دهیم. به همین منظور، با یکی از پژوهشگران حوزه سرطان تماس گرفتیم تا این سوالات و همه چیز درباره سرطان را به زبان ساده و با مصداق و مثال، شرح دهد. دکتر «زینب شهاب زاده» که دکترای ژنتیک سلولی ملکولی و فوق دکترای انکوژنتیک (ژنتیک سرطان) از سوئیس است و اکنون نیز در دانشگاه زوریخ سوئیس، درباره سرطان پژوهش می کند و به «دکتر شادی» شهرت دارد، این مبحث را در چندین بخش برای «فکرشهر» ارسال کرده است که به صورت متوالی در هفته نامه «به فکرشهر» به چاپ می رسد. بخش نخست این سری مقالات و یادداشت ها، در 12 آبان ماه امسال ـ 1398 ـ در پایگاه خبری ـ تحلیلی «فکرشهر» نیز منتشر که با رخ دادن حوادث آبان ماه، متوقف شد. در این مطلب، با بازنشر بخش نخست که قبلا نیز منتشر شده بود، بخش دوم نیز ارائه می شود و قسمت های بعدی در هفته های بعد بازنشر خواهد شد.

همه چیز درباره سرطان به زبان ساده

سلام. من دکتر شادی و دارای دکترای ژنتیک سلولی ملکولی و فوق دکترای انکوژنتیک (ژنتیک سرطان) از سوئیس هستم.

می خواهم درباره سرطان و مقوله پیشگیری از سرطان به زبان ساده با شما صحبت کنم. 

همان طور که می دانید، سرطان در کشور ما مثل یک سونامی در حال پیشرفت است و همین طور افراد و خانواده ها را در خود می بلعد. موضوع فقط این نیست که یک فرد در اثر یک بیماری از بین برود؛ و یا این که یک خانواده هزینه ای هنگفت را برای مبارزه با سرطان عزیزشان استفاده کنند؛ یا یک خانواده بودجه خیلی زیادی را صرف هزینه برای درمان عزیزشان کند و نتیجه نبیند؛ بلکه راجع به این است که چگونه خانواده هایی از هم می پاشد؛ خیلی ها دچار افسردگی می شوند؛ و چگونه کانون گرم یک خانواده در هم می شکند و نابود می شود.

پس، سرطان، تنها یک بیماری نیست که فقط  یک فرد را از بین ببرد؛ بلکه یک ویرانگر خانواده است و در پی آن، یک ویرانگر اجتماعی؛ ولی در کشور ما، تنها به یک مقوله می پردازند که آن درمان است. از مقوله درمان، برای جلوگیری از به وجود آمدن این بیماری هیچ صحبتی نیست؛ حتی بعد از درمان نیز، چه به نتیجه برسد و چه به نتیجه نرسد، باز هم هیچ صحبتی از درمان های پس از سرطان نیست. برای افراد و خانواده هایی که مورد آسیب سرطان قرار می گیرند، چه عزیزشان درمان شود و چه از دست بروند، هیچ کار درمان روانشناسی و روان درمانی برای از بین بردن تاثیرات سوء روانی که بر روی پیکره و اعصاب و روان آن خانواده به وجود آمده، انجام نمی شود. در واقع، داریم با معضلی بزرگ، دست و پنجه نرم می کنیم؛ معضلی که نه تنها بحث آزار و رنج و شکنجه فرد را در پی بیماری سرطان به دنبال دارد، بلکه جدا از هزینه های هنگفت آن، آسیب روانی بزرگی را به خانواده های بیمار اعمال می کند که بعدا اثرات سوء آن را بر پیکره جامعه می بینیم. پس، پیشگیری از سرطان خیلی مهم تر از یک بیماری معمولی است.

حالا ما ابعاد بزرگی از مساله را داریم؛ ابعادی که می توان راجع به آن خیلی زیاد صحبت کرد؛ اما من می خواهم در ابتدا، راجع به پیشگیری از سرطان صحبت کنم و بعد وارد مقوله های دیگر شوم.

اول باید به این موضوع اشاره کنیم که اصلا پیشگیری چیست؟

در کشور ما پیشگیری اصطلاحی است که همیشه با درمان اشتباه گرفته می شود. ما می گوییم پیشگیری از سرطان ولی نمی دانیم که پیشگیری چه کاری را انجام می دهد یا خود پیشگیری یعنی چه؟

پیشگیری یعنی ما قبل از به وجود آمدن یک پدیده، اصلا از به وجود آمدنش جلوگیری کنیم.

اگر بخواهم خیلی واضح موضوع را باز کنم، شاید لازم باشد یک مثال روشن بزنم.

در واقع و برای مثال، ما راجع به این صحبت می کنیم که «چکار کنیم سرما نخوریم؟» وقتی این حرف را می زنیم، منظورمان این است که مثلا خوب لباس بپوشیم؛ ویتامین سی بخوریم؛ چیزهای داغ بخوریم؛ مواد حاوی آنتی بیوتیک بخوریم مثل شلغم و لیموشیرین و...؛ که باعث شود بدن ما یک مقاومت نسبی در برابر ویروس سرماخوردگی داشته باشد و ریسک ابتلا به سرماخوردگی کمتر شود. دقیقا در مقوله سرطان هم همین اصل حاکم است؛ یعنی ما باید یک سری مواد غذایی را بخوریم و یک سری کارها را انجام دهیم تا ریسک ابتلا به سرطان را کم کنیم.

پس وقتی می گوییم گوجه فرنگی ضد سرطان است، یعنی بدن ما را ایمن می کند تا ما ریسک کمتری برای این داشته باشیم که بدن ما در معرض سرطان قرار بگیرد؛ نه این که بعد از این که سرطان گرفتیم، گوجه فرنگی درمانمان کند. وقتی می گوییم میوه های قرمز رنگ حاوی آنتی اکسیدان است و آنتی اکسیدان هم باعث جلوگیری از سرطان می شود، منظورمان این است که می خواهیم با خوردن این مواد، بدنمان را ایمن کنیم تا ریسک کم تری برای ابتلا به سرطان داشته باشیم. ولی در کشور ما، گاهی این موارد اشتباه گرفته می شود؛ یعنی فرد فکر می کند اگر میوه های قرمز رنگ را بخورد، سرطانش درمان می شود.

این گونه نیست؛ دقیقا همان مثال اولی می شود که گفتم. ما در برابر سرطان، بدنمان را ایمن سازی کنیم؛ یا ایمن سازی تر کنیم. یعنی حتما این جور نیست که اگر این کارها را بکنیم، ممکن است سرطان نگیریم؛ چون ممکن است قبل از آن، سرطان در بدن ما ایجاد شده باشد یا به صورت ارثی به ما رسیده باشد.

پس ما داریم کاری می کنیم بدنمان ایمن یا ایمن تر شود.

حالا که این بحث را شروع کردم، باید صحبت کنیم چرا امروزه شاهد روند رو به رشد سرطان هستیم و چرا در کشور ما، سرطان دارد به صورت تومور مانندی رشد می کند و رشدش دارد از حد طبیعی زیادتر می شود؟

دلایل این موضوع خیلی زیاد است، ولی من می گویم سه دلیل عمده دارد؛ یعنی دلایلی که از همه مهم ترند؛ پس سه دلیل مهم از بین هزاران دلیل برای سرطان این است که:

1. ما در معرض استرس های خیلی زیادی هستیم. روزانه استرس های روانی زیادی بر ما وارد می شود.

2. تغذیه نامناسب. 

3. این که ما کم تحرک شده ایم و سبک زندگی (لایف استایل) خوبی برای زندگی انتخاب نکرده ایم.

حالا برویم سر بحث این که این اتفاقات چگونه باعث ایجاد سرطان در ما می شود.

یک بحث خیلی مهم است که اینجا بازش می کنم؛ بحث ایجاد رادیکال های آزاد در بدن ما.

برای این بحث باید کمی عمیق تر صحبت کرد. 

رادیکال آزاد چیست؟ 

رادیکال های آزاد، یک سری عناصر هستند که به صورت طبیعی در بدن ما به وجود می آیند و کار اصلی این عناصر علامت دهی (سیگنال دهی) به مغز یا هر اندامی است که مسوول ایجاد یک سری آنزیم ها یا هورمون ها و چیزهایی هستند که به موجب آن ها، عمل یا کاری در بدن انجام می شود. یک مثال می زنم. مثلا وقتی ما یک غذایی می خوریم و مسموم می شویم، این رادیکال های آزاد که طیف وسیعی دارد و من اینجا به یکی از آن ها به نام اچ دو او دو (H2O2) یا همان پروکسید اکسیژن اشاره می کنم، کارشان این است که از ژنی خاص تولید می شوند و آن ژنی که مسوول تولید آن هاست، می آید آنزیم بعدی را فعال می کند و آنریم بعدی، آنزیم بعدی را و در اصطلاح علم ژنتیک یا بیوشیمی، ژن ها به صورت آبشاری هم دیگر را فعال می کنند تا این سیگنال به مغز می رسد. مغز می فهمد که بدن مسموم شده؛ در واقع بدن دچار حمله عواملی شده که برای بدن خطرناک است؛ در نتیجه آن، مغز می آید یک سری مواد یا هورمون هایی را ترشح می کند که آن ها کارشان دستور دادن به کبد است؛ کبد در اثر این دستور، شروع به تولید یک سری هورمون ها و آنزیم ها می کند که مسوول دفع سموم آن عاملی است که ایجاد مسمومیت در بدن کرده اند؛ بدن با آن مسمومیت مبارزه می کند و ما حالمان بهتر می شود. پس رادیکال آزاد به صورت طبیعی در بدن به وجود می آید و کارش سیگنال دهی است.

خب حالا چرا رادیکال های آزاد موجب سرطان می شوند؟

ما در اینجا اصطلاحی داریم به نام «تعادل رودکس».

رودکس چیست و چه کار می کند؟

«رودکس»، کارش این است که بین میزان رادیکال آزاد و میزان آنزیم هایی که باعث دفع رادیکال آزاد می شود، یک حالت تعادل ایجاد می کند. حالا شما فکر کنید که این رادیکال های آزاد در اثر کارهایی که ما انجام می دهیم، به میزان زیاد در بدن ایجاد می شوند؛ ما هر روز در بدنمان ایجاد استرس عصبی می کنیم، غذای نامناسب و استرس زا برای بدن می خوریم، موادی که برای بدن خوب نیستند و در بدن یک حالت استرس ایجاد می کنند که بدن فکر می کند مورد حمله قرار گرفته، مثل خیلی از مواد کارخانه ای، مواد نگهدارنده ای، مواد غذایی نامناسب یا خیلی چیزهای دیگر مصرف می کنیم؛ یا این که ما مثلا غیر از این که چنین موادی را می خوریم، تحت عاملی مثل آلودگی هوا، سیگنال های بد صوتی و مغناطیسی و کلی چیزهای دیگر هستیم که باعث می شوند این رادیکال های آزاد، خیلی در بدن ما ایجاد شوند؛ در کنارش، ما آن مواد دفع کننده رادیکال های آزاد که در اصطلاح به آن ها می گوییم «پالایش گرهای رادیکال آزاد» را در بدن کم داریم. «پالایش گرهای رادیکال آزاد» کارشان این است که رادیکال های آزاد را بعد از این که کارشان را انجام دادند و سیگنال دهی اشان را کردند، از درون سلول جمع کنند و به مواد مفید تجزیه کنند که دیگر این رادیکال های آزاد خطرناک نباشند؛ حالا، با افزایش استرس و آلودگی و...، میزان رادیکال های آزاد زیاد شده و در همین حال، میزان پالایشگرهای رادیکال آزاد هم کم است؛ در نتیجه دیگر تعادل و بالانسی وجود ندارد و «تعادل رودکس» به هم خورده و باعث می شود که رادیکال های آزاد در سلول زیاد شوند و چون رادیکال های آزاد ناپایدار هستند و همانطور که اسمشان پیداست، دارای یک الکترون آزاد هستند، برای این که به حالت تعادل برسند، به سلول ها یا به بافت ها، دی ان ای، پروتنئین، آنزیم و کلی از مولکول ها و اجزای سلولی حمله می کنند و باعث ایجاد بیمارهایی مثل سرطان و خیلی بیماری های دیگر می شوند و بیماری های زیادی به وجود می آورند.

حالا می دانیم که چرا رادیکال های آزاد در بدن ایجاد می شود و چرا مانند گذشته، به صورت طبیعی نیست.

نکته ای که می خواهم بگویم راجع به این است که ما به چه طریقی در بدنمان باعث شدیم این رادیکال های آزاد خیلی زیادتر از حد طبیعی شوند. در قسمت قبل گفتم که غذای بد می خوریم، یا آلودگی ها و...؛ ولی همه اش این نیست؛ چرا؟ چون در کنار این که داریم رادیکال آزاد را زیاد می کنیم، کار دیگری هم انجام می دهیم؛ آن هم کاهش پالایشگرهای رادیکال آزاد است؛ یعنی از یک طرف عامل مضر را زیاد می کنیم و از طرف دیگر داریم عامل مفید را کم می کنیم که این شدت آسیب رسانی را زیاد می کند. چرا؟ چون با تغذیه نامناسب، با ورزش نکردن، با خیلی چیزهای دیگر باعث شده ایم که مواد آنتی اکسیدان یا همان موادی که پالایشگر رادیکال های آزاد هستند، در بدن کم شود.

از یک طرف، بعضی مواد غذایی مفید را مضر کرده و آنتی اکسیدانشان را کم می کنیم؛ مثلا هویج یک ماده غذایی مفید است که دارای آنتی اکسیدان است؛ ما چکار می کنیم؟ ما هویج را زیادی از حد می‌پزیم و چیزی از آنتی اکسیدان هایش نمی ماند؛ یا گوجه که سرشار از آنتی اکسیدان است را آن قدرسرخ می کنیم که چیزی از آنتی اکسیدان درونش باقی نمی ماند یا اکثر سبزیجات و میوه ها را به همین طرق نامناسب استفاده می کنیم. از این دست مثال ها خیلی زیاد است؛ حالا از طرف دیگر، خوردن موادی که خودشان آنتی اکسیدان دارند را کم کرده ایم؛ مثلا ما انواع و اقسام دم نوش ها، انوع و اقسام ادویه ها، انواع و اقسام داروهای گیاهی مفید و بسیاری از موادی که آنتی اکسیدان دارند را از برنامه غذاییمان حذف کرده ایم و به جای آن ها نوشیدنی های غیر مفید و نوشیدنی هایی را که آنتی اکسیدان ندارند، وارد بدنمان می کنیم.

حالا فکرش را بکنید؛ یک سری مواد غذایی مفید را حذف کرده ایم؛ یک سری مواد غذایی غیر مفید را اضافه کرده ایم؛ و چه بلایی سر تغذیه ما آمده؟! این تغذیه نامناسب همانا و کمبود پالایشگر آزاد همانا و از طرف دیگر بالا رفتن رادیکال های آزاد تولیدی در بدن همانا و...؛ به این ترتیب، باعث ایجاد پدیده ای به نام «سرطان» می شویم.

این فقط درباره بحث تغذیه بود؛ درباره ورزش و خیلی چیزهای دیگر هم خواهم گفت و اینجا اول درباره اصطلاحات و موارد ابتدایی پیشگیری از سرطان صحبت کردم که یکی از آن ها همان بحث رادیکال آزاد بود؛ دوم فرق پیشگیری و درمان بود و سوم این که چه جوری باعث شده ایم که رادیکال های آزادی که قبلا کارشان فقط سیگنال دهی بود، الان برای ما یک پدیده مضر و سرطان زا شده اند.

در بخش های بعدی، به موارد دیگر هم خواهیم پرداخت.

موفق باشید.
 

ادامه دارد...