حقابه شبانکاره، سهم «گاوبند» نخیلات

فکرشهر ـ حسین فریدونی نیا: درحالی پنجاه روز از سال زراعی جاری را پشت سر گذاشته ایم که کشاورزان بخش شبانکاره از دسترسی به آب سد رئیسعلی دلواری و هرگونه کشت آبی منع شده اند. 
مدیرعامل شرکت سهامی آب منطقه ای استان ابتدا در مهرماه در جمع خبرنگاران با اشاره به اطلاعیه های قبلی آن شرکت از عدم امکان تامین آب به زمین های زراعی محدوده شبکه شبانکاره خبر داد.
شاهپور رجایی مجددا در آبان ماه طی مصاحبه ای با صدا و سیمای مرکز بوشهر بر این ممنوعیت تاکید کرده و با اشاره به حجم ذخیره سد اعلام نمود با مقدار آب باقیمانده تنها می توان حقابه نخیلات را تامین کرد و جهت بخش زراعت با مشکلات جدی مواجه هستیم و امکان تامین آب این بخش را نداریم.

رجایی مواردی از جمله پیش بینی بارش های پائیزی کمتر از حد نرمال برای استان، کاهش چشمگیر بارندگی ها و به تبع آن کاهش آبگیری سد رئیسعلی دلواری را دلایل اصلی اخذ تصمیم آب منطقه ای استان در ممنوعیت اعلام شده برمی شمرد. 
سوالی که اینجا مطرح می شود این است که آیا پیش بینی هواشناسی که به طور معمول با قید «احتمالا» همراه است، برای پاییز استان بوشهر بارش کمتر از حد نرمال را گزارش کرده است؟ 
در تفسیر نقشه فصلی بارش مربوط به ماه های آبان، آذر و دی صادره از پژوهشکده اقلیم شناسی سازمان هواشناسی کشور، پیش بینی مجموع بارش این سه ماه برای استان بوشهر در محدوده نرمال و میانگین بارش دوره می باشد.
همچنین مدیرکل هواشناسی بوشهر معتقد است اگرچه حجم بارندگی‌ها در پاییز کمتر از سطح نرمال خواهد بود اما این شرایط با بارش ها طی دی و بهمن ماه بیشترین تاثیر خود را در استان می گذارد. شفی خدایی می گوید پیش بینی ها نشان می دهد در زمستان بارندگی ها در استان بوشهر به وضعیت نرمال می رسد.

سوال دیگری که مطرح است این است که آیا در سال آبی منتهی به مهر ۹۶ با کاهش چشمگیر بارندگی ها مواجه بوده ایم؟

براساس آخرین اطلاعات شرکت مدیریت منابع آب ایران برای حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان در سال آبی ۹5-۹6 در مجموع ۳۷۰ میلی‌متر بارش ثبت شده که نسبت به سال آبی قبل از آن که ۳۶۴ میلی متر بود، ۲ درصد و نسبت به میانگین دراز مدت که ۳۵۸ میلی متر بود، سه درصد افزایش را نشان می دهد. در سال آبی گذشته حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان از میان شش حوضه آبریز اصلی کشور، حائز رتبه نخست بیشترین بارش کشور بوده است.
استان بوشهر که در زیر مجموعه این حوضه آبریز واقع شده، تا بهمن ماه ۹۵ معادل ۲۵۰ میلی متر بارندگی داشته است. به دنبال این بارش ها، شاهپور رجایی اعلام کرد: در مجموع میزان بارندگی استان به ۱۹۶ میلی متر رسید. این میزان بارش نسبت به سال پیشتر ۳ درصد و نسبت به ۱۹۵ میلی متر میانگین ۴۰ سال، ۱ درصد افزایش نشان می دهد. به تازگی مدیرکل هواشناسی استان نیز اعلام داشته در سال زراعی گذشته در مجموع شاهد ۳۴۰ میلی‌متر بارندگی در استان بودیم.
 در سال آبی قبل، میزان بارندگی باعث شد تا در برخی نقاط استان شاهد بارشی معادل بیش از دو برابر میانگین سالانه باشیم. با این حجم از بارش ها قریب ۳.۵ میلیارد مترمکعب آب باران که در پهنه استان بوشهر شکل گرفت، بدون هیچ استفاده ای راهی دریا شد.

بیش از ۹۰ درصد آورد رودخانه شاپور به مخزن سد رئیسعلی دلواری، روان آب حاصل از بارندگی در حوزه بالادست در استان فارس می باشد. بارندگی‌های مستمر در این استان باعث شد تا حجم آب بسیار زیادی به استان بوشهر سرازیر شود. تنها طی سامانه بارشی بهمن ماه، سد مخزنی رئیسعلی دلواری که برای نخستین بار دبی سیلابی ۱۶۰۰ متر مکعب در ثانیه را تجربه کرد، حدود ۸۵ میلیون مترمکعب آب را در مخزن خود ذخیره کرد. در سال آبی گذشته پس از آبگیری حدود ۱۱۰ میلیون متر مکعبی، ذخیره پشت این سد در مجموع حدود ۲۴۰ میلیون متر مکعب برآورد گردید.

با این تفاصیل برخلاف اظهارات مدیرکل شرکت آب منطقه ای استان، نه تنها در سال آبی قبل کاهش چشمگیر بارندگی ها را نداشته ایم، بلکه برای سال زراعی جاری نیز بارش نرمال پیش بینی شده است. پس خواستگاه تصمیم اخیر آب منطقه ای استان مبنی بر ممنوعیت اعمال شده برای کشاورزان شبانکاره ای را در کجا باید جستجو کرد؟

قبل از پاسخ به این سوال، ذکر نکته ای مهم و قابل توجه است. ممنوعیت کشت آبی در منطقه شبانکاره، موضوع جدیدی نیست و مسبوق به سابقه می باشد. با رجوع به تاریخچه شبکه آبیاری و زهکشی شبانکاره از سال زراعی ۹۲ که برای نخستین بار آب سد مخزنی رئیسعلی دلواری به اراضی کشاورزی این منطقه هدایت شد، تاکنون چهار دوره آب به بهره برداران شبانکاره تخصیص یافته است. در دوره سوم یعنی سال زراعی ۹4-۹5، آب منطقه ای استان اعلام نمود که آن شرکت هیچ تعهدی نسبت به بهره برداران اراضی شبکه شبانکاره برای کشت آبی ندارد و دلایل آن حجم کمتر از ۱۱۲ میلیون مترمکعب سد عنوان شد. اگرچه با مطالبه کشاورزان شبانکاره، پیگیرهای مسوولان بخش و شهرستان و تعامل سازنده آب منطقه ای استان، سرانجام براساس مصوبه ماده ۱۱ کارگروه کشاورزی و آب شهرستان مقرر شد در آن سال زراعی به میزان ۱۵ میلیون مترمکعب آب از سد به اراضی کشاورزی شبانکاره تخصیص یابد، اما در ادامه و بر مبنای مستندات و گزارشات بارش های زمستانی شاهد افزایش حجم آب مخزن سد رئیسعلی دلواری بودیم، به نحوی که از ۱۱۲ میلیون متر مکعب خرداد ۹۴ به ۲۵۱ میلیون مترمکعب بهمن همان سال افزایش یافت. در آن سال آبی به لطف نزولات جوی خوب حدود ۸۳ درصد کل بارندگی استان محقق شد.

آنچه آمار از میزان بارش ها و آبگیری سد رئیسعلی دلواری در سال آبی گذشته را نشان می دهد، واقعیت این امر است که سال آبی نرمال و پرآبی را سپری کرده ایم و از حیث منابع آبی مشکلی وجود نداشته است. بنابراین موضوعی که می تواند ما را در یافتن پاسخ سوال مطرح شده کمک نماید به مدیریت توزیع و شیوه مصرف آب ذخیره شده پشت سد برمی گردد. در برنامه ریزی مدیریت توزیع آب سد رئیسعلی دلواری، شش حقابه تعریف شده که به ترتیب اولویت واگذاری آب عبارتند از حقابه زیست محیطی رودخانه شاپور، رودحله و تالاب حله، حقابه نخلستان آبپخش، حقابه نخلستان سعدآباد، حقابه ایستگاه نخلستان کلل، حقابه اراضی حاشیه حله و حقابه شبکه آبیاری شبانکاره.

در سال آبی که گذشت، مجموع آبگیری مخزن سد به ۲۴۰ میلیون متر مکعب رسید. از این میزان حدود ۱۵ میلیون مترمکعب به شبکه آبیاری شبانکاره داده شد. حقابه نخلستان آبپخش، ۹۵ میلیون مترمکعب آب بوده که تا ابتدای مهر امسال حدود ۶۳ میلیون مترمکعب آن تخصیص یافته است. باتوجه به حجم ۱۲۵ میلیون مترمکعبی آب باقیمانده سد که در آبان ماه از سوی آب منطقه ای استان اعلام شده، حدود ۳۷ میلیون متر مکعب نیز به سایر حقابه ها تعلق گرفته است. چنانچه ۳۲ میلیون مترمکعب آب باقیمانده نخلستان آبپخش تخصیص یابد، در مجموع ۱۴۷ میلیون مترمکعب از سد رئیسعلی دلواری برداشت شده است. گفته می شود در هرسال، ۸۰ میلیون مترمکعب آب، تراز تعادلی سد تلقی شده و قابل برداشت نمی باشد. در این میان نکته مهم دیگری که نباید نادیده انگاشته شود این که براساس اظهارات معاون نظارت و پایش اداره حفاظت محیط زیست استان، حقابه تالاب حله قبل از رسیدن به محیط زیست توسط کشاورزان برداشت شده است.

حال با بررسی منحنی فرمان سد رئیسعلی دلواری و نیز با در نظر گرفتن ممنوعیت اعلام شده، برآورد کلی نشان می دهد۹۰ درصد آب قابل برداشت سد در سال زراعی ۹۶-۹۵ به نخلستان ها اختصاص یافته است. این حجم که ۱۴۷ میلیون متر مکعب می باشد، از طریق ایستگاه پمپاژ نخلستان، ایستگاه پمپاژ کلل و شبکه آبیاری و زهکشی آبپخش به سمت نخل ها روانه شده است.

مدیرعامل آب منطقه ای استان معتقد است به ازای هر اصله نخل در شبکه های آبیاری و زهکشی استان به طور میانگین بین ۹۰ تا ۱۳۵ متر مکعب آب تامین می شود. اگر به آمار صادره از طرف مسوولین بخش کشاورزی و یا خوداظهاری کشاورزان استناد شود، به ازای هر نخل به طور متوسط ۲۴ تا ۳۵ کیلو محصول برداشت می شود. با این آمار و ارقام به ازای یک کیلو خرمای تولیدی حدود ۴۰۰۰ لیتر آب مصرف می شود.

همچنین مدیر سازمان جهاد کشاورزی استان می گوید در آبیاری نخیلات به روش غرقابی در هر هکتار به ۲۰ هزار مترمکعب آب نیاز است. وجود ۱۰ هزار و یکصد هکتار نخیلات تحت پوشش سد رئیسعلی دلواری و آبیاری به روش غرقابی و حوضچه ای نه تنها حجم عظیمی از آب را هدر می دهد، بلکه راندمان تولید را به نحو چشمگیری کاهش می دهد. این روش سنتی که مربوط به عصر و دوره پرآبی است متاسفانه در سال زراعی جاری به بلعیده شدن سهمیه حقابه های شبکه آبیاری شبانکاره و محیط زیستی منجر شده است.

اگرچه اجرای دو پروژه ملی «طرح نخلستان» و «ساخت سد دالکی»، مصوب ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی کشور، گره گشای مشکلات مرتبط با دو حوزه منابع و مصارف آبی اراضی کشاورزی دشتستان خواهد بود، اما نباید از یاد برد که بهره برداری از طرح نخلستان حداقل در یک بازه زمانی ده ساله و احداث سد دالکی در یک بازه زمانی چهارساله به شرط عدم وقفه در تخصیص اعتبارات امکانپذیر خواهد بود. در این فاصله نسبتا زیاد ضروریست متولیان آب حوزه کشاورزی استان با برنامه ریزی در جهت مصرف بهینه زمینه را برای توزیع عادلانه آب در میان تمامی حقابه های سد رئیسعلی دلواری فراهم سازند تا در سالی که به فرموده رهبر انقلاب به سال «اقتصاد مقاومتی؛ تولید و اشتغال» مزین شده، در راستای تحقق این شعار و رسیدن به خودکفایی در تولیدات کشاورزی، خصوصا محصولات استراتژیک، گامی عملی برداشته شود و کشاورزان منطقه شبانکاره که ۶۰ درصد جمعیت آن بخش را به خود اختصاص داده و تنها راه اشتغال و درآمد آنها از راه کشاورزی می باشد، در دوره پنجم آبیاری نیز از آب سد رئیسعلی دلواری متنعم و بهره مند گردند.