فکرشهر: احمد رشیدی نژاد در انتخاب نوشت: چهارشنبه چهارم فرودین، اشرف غنی رئیس‌جمهور افغانستان در مراسم افتتاح رسمی سد «کمال‌خان» اعلام کرد «کشورش دیگر آب رایگان به کسی نمی‌دهد». به گفته او «ایران از این پس باید برای دریافت آب، به افغانستان نفت بدهد». غنی همچنین تاکید کرد، ایجاد سد کمال‌خان نیمروز را به «انبار آب افغانستان» بدل می‌کند و کابل در حال مذاکره با تهران است تا این ولایت به «انبار آب ایران» تبدیل شود. مطابق اعلام افغانستان، سد کمال‌خان با هزینه ۱۱۱ میلیون دلاری ساخته شده، بیش از ۱۸۴ هزار هکتار از اراضی کشاورزی را آبیاری و بیش از ۹ مگاوات برق تولید خواهد کرد. ظرفیت ذخیره‌سازی آب این سد ۵۲ میلیون مترمکعب آب اعلام شده است. این سد در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر زرنج واقع در ولایت نیمروز و بر مسیر رود هیرمند ساخته شده که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه هامون، دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران می‌ریزد.
ایران نگران است که احداث سد کمال‌خان روند سرازیر شدن آب هیرمند، یکی از تامین‌کننده‌های اصلی آب دریاچه هامون را مختل کند. رخدادی که معضلی جدی برای تامین آب شهر‌های بزرگ استان سیستان و بلوچستان ایجاد خواهد کرد. بر این اساس سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در واکنش به سخنان محمد اشرف غنی، رییس جمهور افغانستان، گفت که حقابه ایران از رودخانه هیرمند مشخص و دولت افغانستان به این حقابه متعهد خواهد بود. «خطیب‌زاده» گفت رودخانه هیرمند دارای رژیم حقوقی تعریف شده‌ای است و بر اساس قراردادی که در سال ۱۳۵۱ بین دو کشور به امضاء رسیده و در مجالس قانون‌گذاری طرفین به تصویب رسیده، حقابه هر کشور روشن است. او افزود که حقابه «طبیعت و صیانت» از حیات هامون‌ها موضوع جداگانه‌ای است که ایران از مدت‌ها قبل با دولت افعانستان در مورد آن در حال مذاکره است.
با اینکه آقای غنی در این مراسم تاکید کرد که به تعهد خود در برابر حق‌آبه ایران متعهد هستیم، اما آنچه در این سخنرانی حائز توجه است، بزرگنمایی در رابطه با اقتصاد مکمل ایران و افغانستان و بیان این مسئله است که «آب هیرمند معاهده کل افغانستان با ایران است و موضوع آب سد کمال‌خان نیز با این معاهده تطبیق داده خواهد شد»! غنی با بیان اینکه «همکاری منطقه‌ای در راستای منافع ملی افغانستان لازم است» عنوان کرد که: «سد کمال‌خان به تبدیل شدن نیمروز به بندر تجاری بستگی دارد که کلید آن چابهار خواهد بود». در واقع آقای غنی با پیوند زدند کل مسائل فی‌مابین دو کشور به آب‌های پشت این سد، درصدد نمایش موقعیت هیدروهژمونی (بالادستی) افغانستان در برابر ایران و بهره‌برداری حداکثری از این موضوع است! هر چند این درخواست موضوع جدیدی نیست و «اسدالله علم» وزیر دربار شاه ایران نیز در خاطرات خود به این موضوع اشاره کرده است که «افغان‌ها اعلام آمادگی کردند که در صورتی که ایران دسترسی افغانستان به بندر‌های چابهار و بندرعباس را بهبود بخشد و در کمک‌های توسعه این کشور مشارکت کند، آب بیشتری در اختیار ایران بگذارند»، اما ذکر چند نکته در این باره ضروری است؛
- حقابه ایران مطابق قرارداد ۱۳۵۱ مشخص و بر پایه آن جریان آب افغانستان به ایران ۲۲ مترمکعب در ثانیه است. همچنین برای ایران امکان خرید میزان اضافی ۴ مترمکعب در ثانیه در «سال‌های نرمال آبی» در نظر گرفته شده است. در قرارداد آمده است که نزدیک به ۱۴ درصد آب رودخانه در سال‌های عادی آبی، مربوط به ایران است و اگر آب کمتری از ۵٫۶ میلیارد مترمکعب در رودخانه در جریان باشد، آب کمتری به ایران هدایت شود و برعکس، قراردادی که لازم الاجراست.
- افغانستان کشوری محصور در خشکی است که با توجه به اختلافات متعددی که با همسایه جنوبی‌اش (پاکستان) دارد، تنها راه تنفس و دسترسی آن به آب‌های آزاد، ایران است. بر این اساس برخلاف گفته آقای غنی با اینکه موضوع دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد، موضوعی ملی، حیاتی و مربوط به کل کشور افغانستان است، کمبود یا کاهش آب هیرمند تنها مسئله‌ای محلی و مربوط به یکی از استان‌های ایران است؛ که البته با راهکار‌های جایگزین و مدیریت صحیح مسئولین، قابل حل است؛ لذا پیوند زدن سد کمال‌خان به دسترسی این کشور به بندر چابهار مبحثی مجزا و در صلاحدید منافع ملی ایران است.
- ساختار هیدروهژمونی یک حوضه، مضاف بر قدرت جغرافیایی (بالادستی)، ماحصل قدرت‌های، اقتصادی، نظامی، سیاسی و دیپلماسی و ... است. براین اساس اینگونه سخنان تحریک‌آمیز از سوی مقامات کشوری که از اعمال حاکمیت موثر بر فضای سرزمنی خویش نیز عاجز است، نه تنها نمی‌تواند نمایش هیدروهژمونی در برابر کشوری با صاحب نفوذ در چند منطقه جغرافیایی باشد، بلکه نمایان‌گر شیطنت‌های فرامنطقه‌ای و جهت مصارف داخلی است.
بر این اساس حق همجواری و برادری حکم می‌کند که کشور همسایه با در نظر داشت منافع بلندمدت دو کشور، با نگاهی به گذشته روابط دو کشور و کمک‌های بی‌شائبه ایران به مردم افغانستان، مسئولانه‌تر رفتار نمایند. مضاف بر اینکه ایران چند دهه میزبان چندین میلیون مهاجر و آواره افغانی بوده است. در همین حال حاضر بنابر گفته‌های معاون امنیتی انتظامی وزیر کشور، حدود یک و نیم میلیون پناهنده قانونی افغانی در ایران ساکن هستند که به همین میزان نیز پناهنده غیرقانونی در کشور وجود دارد.
*احمد رشیدی نژاد، پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
