خشم و پرخاشگری از دیگاه علم و دین

فکرشهر ـ همایون فقیه*: امروزه تغییر سبک زندگی و تحولات اجتماعی و فردی، باعث ایجاد مشکلات متعددی در سطح جامعه شده است که این رفتارهای هنجارشکن، توسط افراد مختلف با تیپ های شخصیتی متفاوت انجام می شود.

 یکی از این نوع ناهنجاری های اجتماعی و شخصی که گاهی پا را از گلیم شخصی و اختلالات رفتاری دراز تر می کند و به سطح جامعه کشانده می شود، بحث خشم و پرخاشگری است. پایین آمدن آستانه تحمل و صبر افراد، استفاده از سلاح های سرد و گرم، نزاع های خیابانی، قتل ها و سایر هنجارشکنی های دیگر که سالانه از طرف پزشکی قانونی اعلام می شود، همه بیان گر این است که در جامعه ما، پرخاشگری و خشم و خشونت، رو به افزایش است. اگر بخواهیم این ناهنجاری اجتماعی را ریشه یابی کنیم، باید ریشه آن را در خانواده پیدا جستجو کنیم، آنجا که والدین اشتراکی در نوع تربیت فرزندان ندارند؛ نزاع ها و اختلافات والدین در مقابل دید فرزندان انجام می شود؛ نظارت صحیح بر فضای مجازی فرزندان اعم از شبکه های مجازی و بازی های خوشنت بار ندارند؛ رابطه مناسب والد ـ فرزندی ایجاد نمی شود و خیلی عوامل دیگر که در کودک رشد می کند و در بزرگسالی آن را به وسیله خشونت و پرخاشگری در جامعه نشان می دهد.

موضوع پرخاشگری و خشم، آن چنان اهمیت بالایی دارد که خداوند حکیم در قرآن به پیامبر مهربانی ها (ص) این چنین می فرماید که «الَّذینَ ینْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیظَ....».

صحبت از خشم که نیرویی خدادای برای ماست که در مقابل تهاجم بتوانیم از خود صیانت کنیم و با مدیریت خشم مناسب، راه را برای پشرفت خویش باز نگهداریم، بسیار طولانی و زمان بر است و در این کوتاه، تلاش می کنیم پیرامون پرخاشگری مطالبی را در دو حوزه بررسی کنیم؛ در یک قسمت موضوع خشم و پرخاشگری را از جنبه روانشناسی مورد بررسی قرار خواهیم داد و در بخش دیگر، این موضوع خشم و پرخاشگری را برای فهمیدن دقیق کلامی و عقلانی آن و رفع این ناهنجاری به وسیله عقل و اخلاق، از نگرش شریعت و دین تحلیل خواهیم نمود.

خشم، مدیریت خشم و راهکارهای کنترل پرخاشگری

دکتر سید اصغر موسوی، متخصص روانشناسی بالینی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی و استاد دانشگاه، در توضیح چگونگی وقوع پرخاشگری می گوید: «وقتی در مقابل عوامل محیطی و اجتماعی نامناسب حالتی هیجانی اتفاق افتاد که همراه با برانگیختگی باشد، منجر به پرخاشگری در همه افراد می شود، خصوصا در نوجوانان».

فکرشهر: چه مواردی باعث ایجاد این نوع خشم می شود؟
بازخوردها یا حمله های کلامی، فیزیکی، ناکام ماندن در خواسته ها، مورد ظلم، تحقیر و کم ارزش، بی اعتنایی و... واقع شدن، تجاوز به حدود و مرزی که شخص، خصوصا شخص نوجوان تعیین کرده است و...

فکرشهر: جایگاه بلوغ در این هیجان کجاست؟
مطمئنا عوامل بلوغ نیز در برانگیختن این حس بی تاثیر نیست، اما نکته مهم این است که خشم و عصبانیت در همه افراد و گروه ها به دو عامل کمیت، کیفیت احساس و نوع تفکر شخص در مورد آن محرک بستگی داد.

فکرشهر: علت این پرخاشگری و حس عصبانیت در نوجوانان چیست؟
اول اینکه ممکن است نوجوان این نوع سبک پرخاشگری را الگو برداری کرده باشد و اینگونه تربیت یافته و برای مقابله با تهدیدات جسمانی و روانی از آن استفاده کند؛ دوم شاید نوجوان دچار نوعی اختلال روانی باشد؛ سوم چون نوجوان در مرحله کسب استقلال است، گاهی ممکن است خشم به علت قدرت و سلطه یافتن روی دیگران باشد؛ چهارم چون در دفعات قبل شخص برای رسیدن به هدف و خواسته هایش این نوع پرخاشگری را انجام داده و به موفقیت رسیده، اکنون نیز آن را تکرار می کند... 
گاهی در محیط هایی که آزادتر است شخص احتمال بروز خشم بیشتری دارد اما در جایی که حاکمیت قانونی مناسب و تربیتی خوب باشد، احتمال بروز خشم کم است.

فکرشهر: چرا در دوره بلوغ و نوجوانی تا جوانی این خشم و عصبانیت بیشتر مشهود است؟
به دلیل تغییراتی که در جسم، شناخت، عاطفه و اجتماعی شدن فرد رخ می دهد.

فکرشهر: نشانه های پرخاشگری چیست؟
علائمی همچون لرزش، گرفتگی عضلات،عرق کردن، بی قراری، بلند کردن صدا، باور های خاص در مورد دیگران، حسادت، خیال پردازی، در دل خود صحبت کردن و... .

فکرشهر: راه های مقابله با این مقوله مهم پرخاشگری چیست؟
نکته خیلی مهم اینکه خانواده ها با آموزش صحیح فرزندپروری، تغییری در نوع تربیت و اصلاح رفتار فرزندان خود ایجاد کنند و خطرات تهدید کننده نوجوان از بین برده شود و بعد از آن، سبک تفکر نوجوان در مورد خطرات تغییر داده شود تا بتواند یک ارزیابی شناختی و رفتار مناسبی برای دانستن مشکلش بکند؛ در موضوع تحصیل هم مورد تشویق واقع شود و در مقابل، فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و ورزشی وی نیز افزایش یابد. 

فکرشهر: در مواقع خشم، چگونه آن را کنترل و مهار کنیم؟
راهکار هایی که در ادامه خواهم گفت، برای همه مفید است؛ اعم از نوجوان و جوان و بزرگسال در جنسیت های مختلف...؛ باید تغییراتی در چگونگی افکار منفی ایجاد کنیم. برای حل مشکل و تغییر محیط و ابراز خشم به شیوه مدیریت شده و سازگارانه اصلی ترین راهکارها هستند.

فکرشهر: برای این امر چه کار باید کرد؟
آموزش... برای آرام سازی و چگونگی بیان و منتقل کردن احساسات، باید آموزش ببینیم و این آموزش شامل یادگیری مهارت های ارتباطی، مهارت حل مساله و مهارت زندگی می شود؛ این که بتوانیم احساسات درونی مان را بنویسیم و آنان را بررسی و کنترل کنیم.

فکرشهر: منظورتان از مدیریت خشم چیست؟
این سبک مدیریت به معنای سرکوب کردن خشم نیست، بلکه یعنی بدانیم چگونه آن را مهار کنیم. اول باید ریشه خشم را پیدا کنیم که ببینیم آیا ضعف رفتاری وجود دارد یا سرکشی، حساسیت بالا وجود دارد یا تحریک زیاد و غیره... نکته مهم این است که خشم، یک هیجان لازم و فطری است که باید وجود داشته باشد ولی با مدیریت صحیح و اگر مدیریت نشود، منجر به پرخاشگری و از حد گذشتن می شود.

فکرشهر: در نوجوانان این ریشه ها ممکن است چه باشد؟
همان طور که اول بحث گفتیم، ممکن است تمسخر واقع شدن نوجوان یا افت تحصیلی، مسایل جنسی، خجالتی بودن، کتک خوردن و غیره باشد که باید ریشه یابی شود.

فکرشهر: برای کنترل پرخاشگری چه کنیم؟
می توانیم از وقفه استفاده کنیم؛ یعنی نفس عمیق بکشیم، دراز بکشیم، حواسمان را به وسیله شمردن اعداد بالعکس یا خواندن شعر پرت کنیم، یک خاطره خوب به یاد بیاوریم، از محیطی که خشم اتفاق افتاده دور شویم یا مثلا فریاد کشیدن در اتاق دربسته را امتحان کنیم، بلند آواز خواندن، افکار تند و پرخاشگرگونه را به شکل یک نامه نوشتن ولی برای کسی نفرستادن، کوبیدن مشت روی بالشت و وسایل خواب، می توانیم از راهکار صندلی خالی استفاده کنیم (عصبانیت خود را روی فرد مولد عصبانیت که به صورت خیالی روی صندلی خالی روبروی شما نشسته، خالی کنید)؛ این موارد را می توان به صورت موقتی و اورژانسی استفاده کرد؛ اما مواردی هست که نیاز است مشورت و روان درمانی با روانشناس در درازمدت استفاده شود، مثل یادگیری اصول مقابله با موارد شناختی همچون نحوه تفکر، چگونگی پردازش اطلاعات و رفع خطاهای شناختی، یادگیری تفکر شناختی رفتاری یا ورزش های هوازی را منظم انجام دادن، یادگیری اصول ریلکسیشن و...؛ ولی نباید فراموش کنیم که یادگیری و کنترل و رفع هر نوع ناهنجاری نیازمند تمرین و اراده است.

فکرشهر: چه زمانی پرخاشگری به دارو درمانی نیاز پیدا می کند؟ 
گاهی که این پرخاشگری به دلیل اختلال روانی و تغییراتی در هورمون ها و فعالیت های مغزی باشد، باید به وسیله دارو درمانی و مراجعه به روانپزشک آن را کنترل کرد و همزمان برای تغییر در شناخت و رفتار فرد پرخاشگر و مدیریت خشم برای روان درمانی باید به روانشناس بالینی مراجعه کرد.

فکرشهر: سپاس از همراهی شما جناب دکتر موسوی با هفته نامه «به فکرشهر». نکته پایانی؟
خواهش می کنم و ممنونم... خودمان را به انجام کارهایی عادت بدهیم که ما را به سمت آرامش و خوبی ها هدایت کند و منتظر نباشیم تا کسی به ما انرژی مثبت بدهد؛ خودمان شروع کنیم.

انواع غضب ها و سیر درمان اخلاقی خشم و پرخاشگری

حجت الاسلام شیخ امید ماندگار، پژوهشگر امور اجتماعی و  مدیر حوزه علمیه پیامبر اعظم (ص) شهر خورموج هم درباره جایگاه خشم و غصب در کلام دینی و شریعت به «فکرشهر» گفت: در وجود آدم، خصلت های مختلفی گذاشته شده است؛ همان طور که خوبی ها نهادینه شده است، بعضی خصلت ها که از نظر ما منفی است نیز گذاشته شده و این خصلت ها را خداوند در وجود ما قرار داده است که به رشد برسیم. 

فکرشهر: رشدی که می گویید چکونه رخ می دهد؟
این رشد زمانی اتفاق خواهد افتاد که از این خصلت ها و ابزارها به خوبی استفاده کنیم و اگر نابجا استفاده کنیم، رشد که نمی کنیم، پسرفت نیز می کنیم. یکی از آن خصلت ها، غریزه «غضبیه» است که اگر می خواهیم به رشد برسیم، باید از آن به خوبی استفاده کنیم.

فکرشهر: کمیت و کیفیت استفاده از این قوه غضبیه چگونه است؟
اگر این غضبیه که باید تحت کنترل من باشد، گاه از دستم خارج شد و یا نابجا از آن استفاده کردم، تبدیل به پرخاشگری می شود که در قالب تند شدن با اطرافیان، ایجاد تنش، فحاشی کردن وغیره خودش را نشان می دهد؛ مثلا در کودکان گاهی بچه فحش می دهد یا برخورد فیزیکی با طرف مقابلش می کند و گاهی هم می رود به والدینش می گوید؛ یک کودک هم توانایی کنترل قوه غضبیه خود را دارد و با تدبیر می رود با طرف مقابلش به شیوه صحیح رو به رو می شود.

فکرشهر: جناب ماندگار، غضب همیشه منفی است یا غضب مثبت هم داریم؟ چطور این دو را تبیین کنیم؟
این قوه غضبیه گاهی مثبت است؛ در فروع دینمان دو مفهوم مهم داریم؛ تولّی و تبرّی، تولی یعنی دوست داشتن مواردی که خدا دوست دارد و محبوب خداست و تبری یعنی مواردی که محبوب خدا نیست را دوست نداشته باشیم. این دو تفاوت غضب مثبت و منفی است.

فکرشهر: برخی کارشناسان مذهبی این تولی و تبری را محدود به مباحث ولایت می کنند، چطور این موضوع را می توان به غضب ربط داد؟
بله درست می گویید، گاهی تولی و تبری را محدود می کنیم در موضوع ولایت؛ در صورتی که این طور نیست. این دو اصل مهم فروع دین به هر چیزی که محبوب خدا و مورد غضب خدا باشد منتهی می شود؛ مثلا من به چیزی که مورد محبوب خداست اعتقاد دارم، شخصی به این اعتقاد من می تازد چون من تولی دارم و باید از آن شخص که تبری است دوری کنم، اینجاست که این قوه غضبیه کنترل می شود و در مسیر خدا قرار می گیرد.

فکرشهر: چگونه؟ لطفا بیشتر توضیح دهید.
 این غضبیه برای آن رفتار منفی باعث می شود گاهی من بی تفاوت شوم و گاهی عکس العمل نشان می دهم. گاهی در مقابل آن رفتار سه حالت می گیرم: ممکن است متاثر بشوم، یعنی مثل آنان رفتار منفی انجام بدهم؛ گاهی امکان دارد ناراحت بشوم؛ سوم هم این که گاهی هم ناراحت می شوم هم رفتاری را متناسب با آن انجام می دهم؛ به این مورد سوم می گویند غضبی که کنترل شده و منفعل نیست؛ پس غضب در اینجا یعنی رفتار متناسب با عملکرد منفی طرف مقابل؛ به این می گویند غضب مثبت.

فکرشهر: این نوع غضب باید چگونه باشد؟
غضب از دیدگاه اسلامی ناب، یعنی  باید اولا کنترل شده باشد و ثانیا برای خالی کردن خودمان نباشد؛ مثلا گاهی کودکی رفتار نامناسبی انجام می دهد، والدینش از طریق غضب کنترل نشده او را کتک می زنند و می گویند راحت شدیم و از این کتک زدن کودک احساس آرامش می کنند؛ والدین دیگری نیز چون غضب کنترل شده دارند، در مقابل این هنجارشکنی کودکشان غضب کنترل شده ای را متناسب با رفتار کودک انجام می دهند تا رشد و تعالی کند.

فکرشهر: منظور از «سب» که در روایات آمده است و رابطه آن با غضب چیست؟
در روایات داریم که طرف مقابلتان را «سب» نکنید؛ یعنی اگر شخصی رفتار منفی نسبت به ما انجام داد ما در مقابلش از الفاظ رکیک و فحش استفاده نکنیم؛ این سب کردن، همان غضب کنترل نشده است و می گویند اگر سب کردی، فردا روز به همان چیزی که اعتقاد داری تو را سب می کنند؛ یعنی اگر به کسی توهین یا پرخاشگری کردیم، مدتی بعد اشخاص دیگری هم همین غضب کنترل نشده را با ما انجام می دهند؛ به خاطر همین است که در روایت می فرمایند اگر عیب کسی را گرفتی، از دنیا نمی روی الا اینکه خودت به همان عیب مبتلا بشوی.

فکرشهر: حالا اگر شخصی در مقابل ما رفتار منفی انجام داد، ما باید چه کنیم؟ 
اگر از ما رفتار کنترل نشده ای رخ داد و عملکرد متناسب انجام ندادیم، طرف مقابل هم همین طور با ما برخورد خواهد کرد؛ مثلا در بحث داعش، یکی از مواردی که باعث می شود آنان غضب و پرخاشگری کنند و رفتار متقابل به مثل کنند، همین سب و لعن کردن در فیلم ها و صوت هایی است که برخی شیعیان به مقدسات آنان انجام می دهند. اگر ما اعتقادات و فکر طرف مقابلمان را قبول نداریم، باید متناسب با فکر و اعتقادش رفتار کنیم. اگر کودکی را کتک بزنیم، به وی توهین کنیم و رفتار غیر متناسب انجام دهیم، نباید فردا این انتظار را داشته باشیم که تغییر رفتار مثبت انجام شده باشد.

فکرشهر: حاج آقا در آیه 134 سوره آل عمران می فرمایند: ... وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ و...، این عبارت به چه مفهوم است؟
پرخاشگری منشا دارد آن هم غضب کنترل نشده  است، می فرماید پرخاشگری نکن. می گوید غیظت را کنترل کن، یعنی اگر غضب و خشم را کنترل کردیم و رفتار متناسب انجام دادیم، مطمئنا آن بازخورد های منفی به وجود نخواهد آمد. خیلی رفتارهای اجتماعی ما هم از اجرا نکردن همین آیه شریفه  نشات می گیرد. 

فکرشهر: آقای ماندگار چطور باید این غضب کنترل نشده را از بین ببریم و اصلاح کنیم؟
برخی رفتارها از روی عادت انجام می شود اما برخی ملکه ذهن و شخصیت ما شده اند و مثل ریشه یک درخت کهنسال قدرت پیدا کرده اند؛ برخی رفتارهایی مثل پرخاشگری، نتیجه نوع تربیت کودکی ما است که ریشه در وجود ما نهاده است. برای تغییر این رفتارهای منفی که ریشه در وجود ما نهاده اند، باید یک درمان اخلاقی کنیم.

فکرشهر: سیر این درمان اخلاقی در دین چیست؟
مثلا اگر ما یک رفتار منفی اخلاقی داریم، باید یک سیر اخلاقی طولانی مدت را طی کنیم و یک شب و یک روزه نمی شود.

فکرشهر: اولین گام چیست؟
اولین کار این است که به قول حضرت امام، باید تفکرمان را تصحیح کنیم؛ یعنی قوه شناخت باید تصحیح شود؛ مثلا همین پرخاشگری که ریشه آن غضب کنترل نشده است، باید فکر کنیم و شناخت پیدا کنیم که چه چیزی باعث شده است که این غضب از کنترل ما خارج شود؛ مثلا ما  تصمیم می گیریم که فلان مورد منفی را انجام ندهیم و برای رفعش برنامه ریزی می کنیم، چند روز هم طبق برنامه جلو می رویم اما بین راه ادامه نمی دهیم... چرا؟ چون به شناخت کافی نسبت به مشکل منفی  نرسیده ایم.

فکرشهر: حاج آقا  گاهی به شناخت هم رسیده ایم اما مشکل باقی است، چرا؟
چون این بار عزم نداریم؛ باید آهسته آهسته شروع به پرورش عزم کنیم برای ریشه کن کردن یک مورد منفی اخلاقی باید سه مرحله را طی کنیم؛ یک مشارطه، دو مراقبه، سه محاسبه.
برای طی کردن هر مورد اخلاقی باید این سه مسیر را برویم؛ حالا چه برای پرورش فضایل اخلاقی و چه ریشه کن کردن رذایل اخلاقی؛ باید این سه مرحله طی شود. حالا وقتی به شناخت رسیدیم که باید فلان فضیلت اخلاقی را در خود پرورش یا فلان رذیله اخلاقی را از بین ببریم، باید اولین مرحله یعنی مشارطه را طی کنیم که همان شرط بستن یا تعهد با خود است؛ یعنی اگر فلان عمل منفی را انجام دادم تعهد داشته باشم خودم را تنبیه کنم؛ البته تنبیهی که کنترل شده و متناسب با عمل باشد که باعث رشد شود.
بعد آن باید مراقبه داشته باشیم، یعنی هر لحظه مراقب باشیم که فلان رفتار منفی از ما سر نزد یا فلان رفتار مثبت را انجام بدهیم.
 حالا گاهی  با رعایت مشارطه و مراقبه رفتار منفی اتفاق می افتد، چه باید کنیم؟ باید به مرحله سوم برویم؛ یعنی محاسبه داشته باشیم. اگر خطایی کردیم از آن غفلت نکنیم و اگر چشم پوشی کردیم، مطمئنا مقدمه یک خطای دیگری را فراهم نموده ایم.

فکرشهر: آیا این سه اصل مختص امور اخلاقی است؟
خیر... در هر امری از امور اجتماعی و سیاسی باید این سه اصل را رعایت کنیم و اهمیت این سه اصل در امور روابط زوجین و تربیت فرزندان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

فکرشهر: توضیح بیشتر برای این مورد چون به موضوعی مستقل از غضب و پرخاشگری مربوط می شود، اگر موافق باشید در وقت دیگری جهت بیان تفصیلی این مورد وقت شما را خواهیم گرفت!
بله همین طور است.

فکرشهر: راهکارهای کنترل و مدیریت خشم از نظر شما چیست؟
اول اینکه تا حد توانمان از اشتباهات دیگران چشم پوشی کنیم، قرآن کریم می فرمایند: وَ الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُون: و کسانی که از گناهان بزرگ و زشتکاری ها خود را به دور می‏دارند و چون به خشم درمی‏آیند درمی گذرند. (الشوری37).
یکی از ویژگی های افراد متقی توانایی کنترل بر خشم است. برای مدیریت خشم و پرخاشگری، روحیه تقوای خودمان را بیشتر کنیم. خداوند در قرآن کریم این گونه می فرمایند که: سارِعُوا إِلی‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقین.الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ: و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمانها و زمین است [و] برای پرهیزگاران آماده شده است، بشتابیدهمانان که در فراخی و تنگی انفاق می‏کنند؛ و خشم خود را فرو می‏برند؛ و از مردم در می‏گذرند؛ و خداوند نکوکاران را دوست دارد. (آل‏عمران :134- 133).
صلوات فرستادن، تغییر دادن محل و حالت، وضو گرفتن، خوردن آب و...، اینان به مرور زمان باعث کاهش خشم خواهند شد؛ البته ذکر دائمی پروردگار در راس همه اینان قرار دارد.

فکرشهر: از وقتی که برای ما گذاشتید متشکر و سپاس گذارم.
خواهش می کنم، موید و پیروز باشید.

* کارشناس روانشناسی