فکرشهر - اسماء بوستانی: مصطفی زارعی، دانشجوی دکترای حقوق بین الملل، مدرس دانشگاه و نویسنده چندین کتاب حقوقی است. او در شهر کلمه زاده شده و تحصیلات خود را مقطع دبستان در مدرسه وحدت، راهنمایی در مدرسه آزادگان کلمه و مقطع دیپلم و پیش دانشگاهی را در آبپخش و بوشهر به پایان رسانده. کارشناسی «آی تی» خود را در تهران، کارشناسی ارشد حقوق بین الملل را در دانشگاه آزاد بوشهر گذرانده و در حال حاضر نیز دانش آموخته دکتری حقوق بین الملل پیام نور تهران است؛ از سال اول دبیرستان، نویسندگی را با مقالات و یادداشت های مختلف آغاز کرده و علاقه به مطالعه کتب مختلف، او را به سمت نویسندگی کشانده است و در حال حاضر، ۶ کتاب در موضوع حقوقی و حقوق داخلی و بین الملل به چاپ رسانده است.
فکرشهر: چطور شد که به نویسندگی روی آوردید؟
سال ۷۶ تا ۷۹، دوران دبیرستان خود را در شهر آبپخش و دبیرستان شبانه روزی امام جعفر صادق(ع) گذراندم؛ متنی در بحث نهج البلاغه نوشتم و در مسابقه نهج البلاغه آن سال شرکت کردم؛ بعد از اعلام نتایج متوجه شدم که نوشته من در استان بوشهر به عنوان بهترین نوشته انتخاب و من در این مسابقه استانی مقام اول را کسب کرده ام؛ معلم من به نام آقای موسوی که اگر در قید حیات باشد بسیار مشتاقم او را ملاقات کنم، خطاب به من گفت که تو می توانی در آینده به یک نویسنده خوب، مشهور و موفق تبدیل شوی. این حرف او انگیزه بسیار خوبی در من به وجود آورد و به خودم گفتم آری؛ من می توانم. بیشتر علاقه به خواندن داشتم تا به نوشتن؛ به همین دلیل به غیر از کتاب های درسی بیشتر کتاب های غیر درسی را نیز مطالعه می کردم؛ به صورتی که کتابخانه ای برای خودم ساخته بودم و مهر کتابخانه شخصی به نام «مصطفی زارعی» برای خودم درست کرده بودم؛ بیشتر مواقع، هم سن و سالان من مشغول ورزش، فوتبال و سرگرمی های دیگر بودند، اما من کتاب خواندن را به تمام تفریحات دیگر ترجیح می دادم. دلیل موفقیت خودم را تلاش و پشتکارم در این عرصه می دانم.
فکرشهر: از اولین کتابی که نوشتید بگویید. چطور شد که به سمت نگارش کتب حقوقی رفتید؟
سال ۱۳۸۳، فارغ التحصیل دانشگاه تهران بودم. درس را به مدت ۱۰ سال به دلیل مشغله شغلی که داشتم رها کردم. در این بازه زمانی تاریخ باستان دانشگاه شهید بهشتی قبول شدم، اما به دلایلی آن را نیز رها کردم و به شهر بوشهر آمدم. بعد از آن، آشنایی من با جناب برزگرزاده و دکتر افروغ، فتح البابی شد برای بحث ارشد دانشگاه آزاد بوشهر که به عنوان دانشجوی برتر با معدل ۱۹ و ۳۸ صدم فارغ التحصیل شدم. تحصیل در همین مقطع ارشد باعث شد رو به سوی نویسندگی و محورهای حقوقی بیاورم. به همین دلیل دوست داشتم کتاب‌هایم را با موضوع حقوقی بنویسم. بلافاصله بعد از سال ۱۳۹۴ با توجه به علاقه ای که در من به وجود آمده بود، در امتحان دکترا و در مصاحبه دکترای دانشگاه پیام نور تهران که دو نفر مورد پذیرش بود؛ از بین ۶۲ نفر شرکت کننده؛ به عنوان نفر دوم انتخاب شدم و با اساتید بزرگی مثل دکترعاکفی، آل کج باف، امینی، فلسفی، محمد صادقی و... آشنا شدم و...
فکرشهر: اگر ممکن است کتاب هایی را که تاکنون از شما منتشرشده، معرفی بفرمایید.
کتاب ماهیت حقوقی اطلاعات ژنتیک. این کتاب با همکاری دکتر بابک بگی از اساتید دانشگاه علوم پزشکی ایران نوشته شده است. موضوع کتاب در خصوص حقوق پزشکی و زیر شاخه های فعالیت در حوزه های مختلف پزشکی و اطلاعات ژنتیک است. این کتاب در بهار ۹۷ با حمایت مرکز آموزش علمی کاربردی قوه قضاییه استان بوشهر چاپ شده است.
کتاب اشتغال زنان، کتاب دیگر من در بررسی انتقادی اشتغال زنان در قوانین ایران و در پرتو اسناد حقوق بشر است که حاوی تمام مشکلات و چالش های بانوان در بحث اشتغال از دیدگاه اسناد حقوق بشر و کونوانسیون و منع هر گونه تبعیض نژادی علیه زنان است. این کتاب در بهمن ماه سال ۹۶ به چاپ رسیده است.
جرم انگاری قاچاق انسان نیز در تابستان ۹۵ به چاپ رسیده است. این کتاب در قوانین ایران و کنوانسیون های بین المللی حقوق بشر دنبال بررسی چالش ها و خلاهای قانونی و ارائه پیشنهاد است؛ و به بررسی حقوقی برای رفع این خلاها در قوانین ایران( قانون مبارزه با قاچاق انسان جمهوری اسلامی ایران) مصوب سال ۱۳۸۳ و بررسی انتقادی کنواسیون دو هزار پالرمو ایتالیا در خصوص جرائم سازمان یافته پرداخته شده است.
بررسی تخصصی جرائم یارانه ای در قوانین موضوع ایران و اسناد بین الملل، کتابی است که نوظهور بودن جرائم سایبر و مطالعات علمی من در خصوص این نوع جرائم منجر به تالیف این کتاب شد؛ که در آن، محورهای علت شناسی، جرائم یارانه ای، جرائم ارائه دهندگان خدمات اینترنتی، جرائم علیه محرمانگی داده ها و سامانه ها و جرائم مرتبط با محتوا در فضای مجازی پرداخته شده است.
کتاب دیگرم بررسی اعمال صلاحیت کیفری در رسیدگی به جرائم سایبری در قوانین ایران و اسناد حقوقی بین الملل است. موضوع کتاب یکی از چالش ها و مشکلات اساسی پیرامون رسیدگی به جرائم سایبری و موضوع صلاحیت کیفری قوانین و دادگاه ها در عرصه سرزمین ایران و همچنین در حوزه روابط عمومی بین الملل است؛ چرا که ماهیت و نوع شیوه های ارتکاب جرائم با توجه به صلاحیت های دادگاه ها با جرائم غیر سایبر متفاوت است.
حقوق فرهنگی نیز کتابی است که بیشتر به موضوعات حقوق فرهنگ و اقلیت های قومی در قوانین ایران (قانون اساسی) و همچنین اسناد حقوق بشر نظیر اعلامیه جهانی حقوق بشر، منشور سازمان ملل متحد، میثاق های بین المللی حقوق سیاسی و مدنی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پرداخته است.
فکرشهر: اکنون کتابی در حال نوشتن دارید؟
بله. یک کتاب در بحث حوزه حقوق بین الملل با موضوع عرف و حقوق مسلحانه بین المللی که قرار است از طریق یکی از انتشارات نشر تهران چاپ و منتشر شود.
فکرشهر: آخرین کتابی که مطالعه کردید کی و با چه موضوعی بود؟
آخرین کتابی که خواندم، رمانی به نام «کلیدر» بود که هفته پیش برای سومین بار این کتاب را مطالعه کردم. کتاب برندگان و بازندگان جهانی شدن نیز همین اواخر مطالعه کردم.
فکرشهر: از نظر شما بهترین نویسنده کیست؟
کسی که واقعیات جامعه را درک و لمس کرده باشد و از آرمان خواهی فاصله گرفته باشد می تواند بهترین نویسنده باشد.
فکرشهر: از نوشتن کتاب چه اهدافی داشتید؟
جدای از علاقه شخصی، هدفم در بحث تالیف کتاب بود؛ زیرا به این مهم معتقدم که انسان بعد از دوران دبیرستان تا زمانی که در قید حیات است، باید به گونه ای زندگی کند که هر زمان به گذشته خود نگاه می کند جای هیچ گونه حسرتی در آن نباشد، اگر جای حسرتی هم باشد خود شخص مقصر نباشد.
فکرشهر: از چاپ اولین کتاب خود تاکنون با چه مشکلاتی مواجه شده اید؟
بیشتر، مشکلات مالی مشکل ساز بود؛ به همین دلیل انتظار می رود که نهادهای علمی، آموزشی و فرهنگی در استان، با توجه به هزینه بر بودن تالیف، ترجمه و چاپ کتاب، حمایت مادی و معنوی بیشتری در شرایط فعلی از نویسندگان استان در همه حوزه ها داشته باشند؛ در حال حاضر من به زبان خارجی تا حدودی وارد هستم و هزینه کمتری بابت ترجمه پرداخت می کنم.
فکرشهر: توصیه شما به جوانانی که می خواهند به سمت نویسندگی بروند، چیست؟
مطالعه. این جوانان باید تا می توانند قلمرو واژگان خود را افزایش دهند؛ تقویت زبان انگلیسی بسیار موثر است، زیرا نویسنده ای که منتظر باشد متن ترجمه شود و از ترجمه دیگران استفاده کند، از قافله نویسندگان به روز جا می ماند؛ باید تسلط و آشنایی با تکنولوژی های روز را داشته باشد؛ تقویت فنون سخنوری را با شرکت در کلاس های مختلف و مطالعه بالا ببرد؛ نویسنده خوب نویسنده ای است که به جای زیاد صحبت کردن، بتواند با گوش دادن از گفته های دیگران سرعت موفقیت خود را شتاب دهد.
فکرشهر: تلخ ترین و شیرین ترین خاطره در دوران نویسندگی خود را بیان کنید.
در استان بوشهر بی توجهی و نگاه سرد به نویسندگان توسط نهادهای علمی بسیار تلخ است؛ اکثر نهادها به سمتی می روند که یا جنبه انتفاع مادی داشته باشد یا جنبه تبلیغی؛ اندکند مدیرانی که در استان از نویسندگان حمایت کند و این برای هر نویسنده بسیار تلخ است.
شیرین ترین خاطره ام برمی گردد به زمانی که اولین کتابم را به چاپ رساندم، یکی از کتاب ها را به مادرم دادم، مادرم گفت مگر تو می توانی کتاب بنویسی؟ مکثی کرد و دوباره گفت: این کتاب را خودت نوشته ای؟ پاسخ دادم: بله. خیلی خوشحال شد؛ گفت مادر دورت بگردم؛ و این شیرین ترین خاطره در زمان نویسندگی ام بود.
فکرشهر: با توجه به سوابق تدریس دانشگاهی و فعالیت پژوهشی تان، به نظر شما آیا نقدی هم بر محتویات درسی ارائه شده در دانشگاه ها و مباحث روز حقوقی می توان وارد نمود؟
کشور ما متاسفانه در برخی مسائل حقوقی چندین دهه از دیگر کشورها عقب تر است و بسیاری از واحدهای درسی را در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری به روز نکرده است. حقوق، رشته ای علمی، عملی و فنی است. فن حقوق را همزمان با علم و عمل باید فرا گرفت. میان دانشگاه ها و قانونگذاران و ابداع کننده های قانون در جامعه باید ارتباطی تنگاتنگ وجود داشته باشد. در کشور ما برای وضع قوانین از اساتید و قشر دانشگاهی حقوق استفاده نمی شود. قوانین حقوقی علی رغم اینکه توسط افرادی با سابقه وضع می شوند، اما به دلیل عدم استفاده از کارشناسان و صاحب نظران این رشته دارای نواقص اساسی است. بسیاری از دست اندرکاران تصور می کنند دانش تئوری حقوق تنها برای دانشجویان و دانشگاه مفید است و برای خارج از دانشگاه جایگاهی برای دانش حقوق وجود ندارد.
در خصوص پژوهش در رشته حقوق، بایستی چنین گفت که در سال های اخیر توجه بیشتر به مساله پژوهش در این رشته شده و پیشرفت های خوبی نیز در این زمینه صورت گرفته است؛ اما در عین حال روند بروکراتیک و طولانی در پذیرفتن طرح یا مقاله پژوهشی مشکلات عدیده ای را به وجود می آورد.
پیرامون به روز شدن علم اساتید و دانشجویان در رشته حقوق هم باید اظهار دارم که امروز با مسائل متعدد و گوناگون حقوقی مانند پول شویی، قاچاق انسان، تجارت و قرارداد الکترونیک در جامعه مواجه هستیم که متاسفانه بسیاری از اساتید و دانشجویان از قوانین آنها اطلاع چندانی ندارند. جنایات رایانه ای معضل حقوقی قرن است اما کشور ما در این خصوص هیچ برنامه ریزی انجام نداده است و جالب تر اینکه بسیاری از اساتید رشته حقوق با همان دانش 30 سال پیش در کلاس حضور می یابند، این در حالی است که دنیا در حال تحول است، حقوق نیز بر اساس نیازهای جامعه شکل می گیرد و حقوقدان باید دانش خود را با این نیازها منطبق سازد.
فکرشهر: چالش برانگیزترین موضوعی که بخواهید در مورد آن بنویسید، چیست؟
حقوق احزاب در ایران و قانون انتخابات. با توجه به لایحه اخیر دولت به مجلس مبنی بر منطقه ای کردن انتخابات مجلس شورای اسلامی.
فکرشهر: شما درباره این موضوع چه نظری دارید؟ با توجه به اینکه از موضوعات روز قابل طرح در رشته حقوق، قانون انتخابات و لایحه استانی کردن انتخابات است که خودتان هم به آن اشاره کردید، به نظر شما این لایحه در صورت تصویب و اجرایی شدن چه مزایا و معایبی دارد؟
یکی از موضوعاتی که اخیرا در محافل مختلف علمی و به ویژه حقوقی محل بحث واقع شده است، طرح استانی شدن انتخابات است که کلیات آن نیزدر مجلس شورای اسلامی تصویب شده و موافقان و مخالفان آن با تاکید بر دلایلی نظر خود را اعلام می کنند، لذا باید توجه شود که این طرح با ایجاد تغییر در ساختار انتخابات، روند شکل گیری یک قوه مهم را دگرگون می کند و خطا در این خصوص به یکی از اصلی ترین پایه های نظام صدمه می زند.
به عنوان مزایای این لایحه می توان به این نکته مهم اشاره نمود که یکی از معضلات و مشکلات اساسی کنونی نمایندگان مجلس، رسیدگی به موضوعات و مسایل جزیی حوزه های انتخابیه است، لذا می توان انتظار داشت که استانی شدن انتخابات با افزایش نگاه ملی موجب ارتقای سطح کیفی و کارایی مجلس شورای اسلامی باشد. بر اساس این طرح هر نماینده غیر از حوزه انتخابیه خود باید مسایل استان را نیز مورد توجه قرار دهد و این کلی نگری نمایندگان مجلس را به سمت اجرای بهتر وظایف قانونگذاری و نظارتی خود سوق می دهد. این طرح در شرایط کنونی که تحزب به قدر کافی در انتخابات ها موثر نیست، مردم را برای انتخاب از میان کاندیداهایی که نسبت به آن ها شناخت کافی ندارند سردرگم می کند. مساله شناخته شده نبودن کاندیداها در سطح استان با آسیب های دیگری همچون افزایش هزینه های تبلیغات انتخاباتی همراه خواهد بود. به این ترتیب نامزدهای انتخاباتی برای انجام تبلیغات، گرایش بیشتری به صاحبان قدرت و ثروت پیدا می کنند و با افزایش لابی گری از استقلال نمایندگان و به طور کلی قوه مقننه کاسته می شود.
به هر حال این طرح که اکنون در مرحله تصویب کلیات است نیاز به بررسی های همه جانبه و کارشناسی های دقیق دارد، زیرا هر یک از مزایای آن با اجرای نادرست می تواند به نظام سیاسی و انتخاباتی کشور آسیب بزند. از سوی دیگر بسیاری از نگرانی ها و دغدغه های کنونی را نیز با نگاه موشکافانه در تدوین جزییات می توان مرتفع کرد.
فکرشهر: با توجه به گرایش تخصصی شما در رشته حقوق و گرایش بین الملل، آخرین موضوعات سخنرانی شما پیرامون کدام تناقض اصول حقوق اساسی با حقوق بین الملل در ایران بوده است؟
سوال بسیار بجا، مناسب و تخصصی بیان فرمودید. از موضوعاتی که اخیرا در انجمن حقوق اساسی شعبه بوشهر هم بیان داشتم پیرامون مونیسم و یا دوئالیسم حقوقی در نظام حقوقی ایران بوده است.این به چه معنا است؟
به موجب اصل77 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:«عهدنامه، مقاوله‌نامه‌ها، قراردادها و موافقتنامه‌های بین‌المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد». در همین راستا، اصل 125 همین قانون مقرر می‌دارد: «امضا عهدنامه‌ها، مقاوله‌نامه‌ها، موافقت‌نامه‌ها و قراردادهای دولت ایران با سایر دولت‌ها و همچنین امضا پیمان های مربوط به اتحادیه‌های بین‌المللی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی با رئیس جمهور یا نماینده قانونی اوست.» قواعد مندرج در این اصول مبین آن است که کلیه معاهدات بین‌المللی، تحت هر عنوان و وضعیتی که باشند باید مورد تصویب مجلس قرار گیرند.
طرفداران مکتب اراده گرائی با توجه به اصل حاکمیت ملی و اصل آزادی اراده کشورها برای ایجاد قواعد حقوق بین الملل، حقوق بین الملل و حقوق داخلی را دو نظام یا دو سیستم حقوقی مجزا و مستقل می دانند که هر یک دارای ماهیت و قلمرو خاصی است؛ این نظریه را دوگانگی یا ثنویت حقوقی (DUALISM) می نامند؛ طرفداران این نظریه از جمله تریپل آننریلوتی و اپنهایم و... هستند. در مقابل طرفداران مکتب عینی گرایی از جمله لوفور، کلسن و... حقوق بین الملل و حقوق داخلی را غیر قابل تفکیک دانسته و معتقد به اصل وحدت نظام حقوقی هستند زیرا به اعتقاد ایشان مفهوم واقعی حقوق از تجمع اصولی ناشی می شود که حاکم بر مجموعه فعالیت های اجتماعی است. این نظریه را یگانگی یا وحدت حقوقی (Monism) می گویند.
واقعیت این است که صدور آرا بر خلاف رویه سنتی با استقبال قضات مواجه نمی‌شود، بخشی از آن به عدم آشنایی قضات با این تعهدات و قواعد بین‌المللی باز می‌گردد، زیرا 95 درصد دانشآموختگان حقوق و از جمله قضات کشور به دلیل آینده شغلی خود یا علاقه شخصی در رشتههای حقوق جزا و حقوق خصوصی یا اصولا حقوق داخلی تحصیل کردهاند و این یعنی قضات به این دلیل که اساسا هیچ تسلطی بر حوزه حقوق بین‌الملل و بشر ندارند، وارد مباحث آن نمیشوند.
بخشی دیگر از مقاومتی که مجموعه قضایی ما در این موارد از خود نشان میدهد با این نگاه است که اصولا تعهدات بین المللی را بر خلاف قواعد داخلی می بینند.
بعضی هم با این استدلال که «قواعد بین‌المللی اساسا آمده‌اند که قوانین داخلی ما را از بین ببرند و اکثر قوانین ما که مبنای شرعی دارد ممکن است با استناد به این قواعد از بین برود، یا اینکه اسناد بین‌المللی حقوق بشر با قوانین داخلی و موازین فقهی تعارض دارند» با این رویه مخالفند، در صورتی که حقیقت چنین نیست.
این در حالیست که همانطور که بارها در آرای صادره از سوی این شعبه دادگاه آمده، ماده 9 قانون مدنی ایران به صراحت میگوید تمامی کنوانسیون‌هایی که دولت جمهوری اسلامی ایران به آن ملحق شده در حکم قانون داخلی کشور است، شاید به این دلیل که قانونگذار تمایل داشته قدرت قوانین بین‌المللی در کنار قوانین داخلی دیده شود.
وقتی به اهمیت این مساله بیشتر پی می‌بریم که بدانیم کنوانسیون منع تبعیض علیه زنان در سال 1975 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید و مجلس شورای اسلامی نیز در سال 1372 آن را تصویب کرد، اما با ایراد شورای نگهبان در مجمع تشخیص مصلحت نظام بلاتکلیف باقی ماند تا مفاد این کنوانسیون در محاکم ایران قابل اجرا و استناد نباشد. حال نباید تفاوتی بین این مورد و مواردی باشد که ایران رسما به آن ملحق شده است؟!!
فکرشهر: شما تاکنون در 8 همایش بین المللی شرکت کرده اید. کدام همایش برایتان جذاب تر بود؟
درهمایش بین المللی دانشگاه شیراز، با داوری یکی از اساتید برجسته بین المللی (پروفسور داماک) شرکت کردم؛ در این همایش مقاله ام که به زبان انگلیسی بود را ارائه دادم؛ در حین خواندن مقاله خود یک یادداشت از پروفسور داماک به من رسانده شد؛ وقتی کاغذ را باز کردم نوشته بود، شغل شما چیست؟ من نیز پاسخ را نوشته و برای پروفسور فرستادم؛ پروفسور داماک بعد از مطالعه جواب من بالای سن در کنار من آمد و به من گفت همسر شما در مراسم حضور دارد؟ پاسخ دادم: بله؛ از همان جا همسرم را صدا زد و از او خواست به روی سن بیاید؛ پروفسور از او پرسید بیانات همسرت را قبول داری؟ همسرم گفت: آری؛ بعد از پاسخ همسرم، پروفسور که ۳ جایزه ویژه برای منتخبین همراه داشت، یکی از این جوایز را به دست همسرم داد که او به من اهدا کند. این همایش بهترین همایش برای من بود.
فکرشهر: کمی از زندگی شخصیتان بگویید.
متاهل هستم. دو فرزند پسر به نام های پیمان و پارسینا دارم. همسرم مطالعه را دوست دارد؛ اما بیشتر مذهبی است و به سمت ورزش خصوصا تکواندو رفته است؛ پارسینا هم موسیقی دوست دارد.
فکرشهر: صحبت پایانی؟
مشکلات زیاد است. در هر مکانی که بحث شود به موضوع حقوق ربط پیدا می کند؛ در دانشگاه ها بیشتر با قشر جوان و نوجوان سر و کار دارم و زمانی که در شرایط فعلی به دغدغه های این قشر گوش می دهیم، متوجه می شویم که این جوانان سرشار از یاس و ناامیدی در زمینه ازدواج، اشتغال و... هستند؛ واقعا نمی دانیم در پاسخ به مطرح کردن مشکلات این جوانان چه بگوییم که دروغ و شعار نباشد. مشکلات و شرایط اقتصادی و بین المللی کشور تاثیرات قابل توجهی در زندگی آحاد مردم خصوصا دانشجویان باقی گذاشته است؛ امید است با برون رفت از این شرایط، نشاط، شادابی و طراوت به جامعه، خصوصا محیط های دانشگاهی برگردد؛ اگر شعار ندهیم و به واقعیت برگردیم، آینده سازان واقعی کشور از جان و دل دانشگاه ها بیرون خواهند آمد.
همچنین، از فعالین عرصه رسانه که به حق چشم و گوش بیدار جامعه هستند و گاهی به دلیل رسالت خبرنگاری و رویکرد و شفاف سازی مسائل، مورد نقد و کم لطفی قرار می گیرند اما مورد توجه و علاقه اجتماع و جامعه خود هستند، کمال تشکر و قدرانی را دارم.
