فکرشهر ـ علیرضا رمضانی*: سابقه موسیقی سوگواری در ایران طبق منابع مختلف به دوران باستان بر می گردد؛ همانند سوگ سیاوش (سووشون) و... . همچنین می توان به سروده های دینی در آیین زرتشت به نام «گات» یا «گاتا» اشاره کرد؛ اما متداول شدن موسیقی مذهبی اسلامی با مفهوم امروزی را می توان از دوران «آل بویه» طبق تاریخ های ذکر شده در منابع عنوان کرد. عبداله مستوفی و ادوارد براون هر کدام این دوره تاریخی را عنوان کرده اند.
\n\n
ادوارد براون در کتاب تاریخ ادبیات ایران بر این عقیده است که معزالدین احمد ابن بویه در دهه اول محرم دستور داد تمامی بازارهای بغداد را ببندند و مردم لباس عزا بپوشند و به تعزیه سیدالشهدا بپردازند. این رسم در بغداد تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی برقرار بود. همچنین عبداله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من عنوان می کند که دسته گردانی روز عاشورا از زمان عضدالدوله دیلمی شیوع یافت.
\n\n
اما سوگواری در ایران به طور رسمی با آمدن شاه اسماعیل صفوی در تبریز بیشتر مورد توجه قرار گرفت. حرام بودن موسیقی به طور رسمی همچنین از این دوره در ایران اعلام شد و این جریان تا دوره های بعدی یعنی قاجاریه و ناصری ادامه داشت.
\n\n
سابقه ی موسیقی عزاداری در بوشهر
\n\n
موسیقی دانان با روی آوردن به تعزیه خوانی طبق اصول موسیقی سنتی ایران از فراموشی موسیقی اصیل ایرانی جلوگیری کردند. بنابراین سوگواری فعلی در بوشهر و موسیقی ویژه این رسوم در استان بوشهر در کنار آیین های مذهبی تشیع تداوم یافته و طبق سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی با حضور آل بویه و دیلمیان در بخش های شمالی از استان بوشهر می توان ریشه یابی سوگواری مذهبی بوشهر را در این دوران تاریخی پس از اسلام گمانه زنی کرد. همچنین گزارش سروان «کارستن نیبور» را در سفرنامه خود پیرامون عزاداری در جزیره خارگ نمی توان نادیده گرفت. این گزارش مربوط به دوره زندیه می باشد که حدود 260 سال پیش برگزار می شد.
\n\n
منبع دیگر پیرامون سوگواری در بندر بوشهر مربوط به تصویری است که مراسم سوگواری و علم گردانی در دوره قاجار در شهر بوشهر را نشان می دهد و این عکس از موزه قاجار در تهران موجود می باشد. بنابراین اولین مدارک مکتوب که مربوطه به دوره زندیه می باشد از چگونگی اجرای این مراسم اطلاعی به دست نمی دهند.
\n\n
محسن شریفیان در کتاب اهل ماتم بر این عقیده است که سینه زنی در آن زمان در قالب دسته گردانی معمول در مراسم سوگواری انجام می گرفته و بعدها شکل مستقلی به خود گرفته است. در ادامه با حضور ناخدا عباس دریانورد در حکومت قاجار نوحه خوانی به سبک کنونی پایه گذاری شد. چنانچه در سفر احمد شاه قاجار به بوشهر، ناخدا عباس دریانورد جلوی ساختمان امیریه در سمت جنوبی آن نوحه گری می کند.
\n\n
پس از انقراض حکومت قاجار و روی کار آمدن حکومت رضا شاه برای جلوگیری از برگزاری مراسم سوگواری در ایران، بندر بوشهر همچون دیگر مناطق ایران دچار مشکل شد. به همین دلیل تحول و یا تغییر قابل توجهی در عرصه نوحه خوانی در این دوره صورت نگرفت.
\n\n
پس از روی کار آمدن محمدرضا شاه پهلوی، مردم بوشهر با فرا رسیدن اولین ماه محرم پس از شهریور 1320 سینه زنی را از سر گرفتند. ناخدا عباس در آخر همان بیت پایانی واحد، این دو بیت را که بیانگر تحولات سیاسی اجتماعی آن زمان بود این گونه می خواند:
\n\n
بارالها تو بده نصرت این شاه جوان/ که شود سلطنتش در همه آفاق عیان ملت گمرهش از نو سر ره برگردان/ توده از روی همین اصل گرفتار آمد
\n\n
بعد از این دوره، جهانبخش کردی زاده معروف به (بخشو) ظهور می کند. مهم ترین رویداد این دوره تصویر برداری مستند مراسم سینه زنی سنتی بوشهر با عنوان «اربعین» و اکران آن در پرده های سینمای ایران و بعدها پخش مراسم سینه زنی بوشهر از تلویزیون ایران بود که در معرفی گسترده این مراسم نقش زیادی را ایفا نمود.
\n\n
سرانجام از آغاز انقلاب اسلامی تا پایان جنگ تحمیلی نوحه ها و آهنگ های سینه زنی بوشهری با موضوعات شهادت و جنگ تحمیلی مورد توجه قرار گرفت. با توجه با خلاصه ای از دوره های مختلف سیر تحول نوحه خوانی در بوشهر محسن شریفیان در کتاب اهل ماتم چنین آورده است: گفتنی است که در پاره ای از روستاهای استان بوشهر مانند شبانکاره برای مراسم سینه زنی فقط یک بر تشکیل می شود؛ از همین رو نیز کسانی از مطلعین بوشهری (مانند آقای علی دشتی) این گونه سینه زنی را شکل ابتدایی سینه زنی کنونی می دانند و بر این عقیده اند که شکل سینه زنی در این روستاها، اصیل تر از مناطق شهری می باشد. قابل ذکر است هنوز در این منطقه برهای سینه زنی به صورت حلزونی بوده و نوحه های چهار ضربی خوانده می شود.
\n\n
گونه های مختلف عزاداری محرم در استان بوشهر
\n\n
بیشتر پژوهشگران موسیقی بوشهر را به دو بخش مذهبی و غیرمذهبی تقسیم بندی کلی کرده اند. در اینجا به گونه های مختلف موسیقیایی در بخش مذهبی به صورت فهرست وار می پردازیم.
\n\n
ـ بیت خوانی: بیت خوانی در مراسم عزا که مربوط به حضرت قاسم (ع) می باشد و بسیار حرن انگیز است برگزار می شود. این بیت خوانی بیشتر در عزاداری زنانه رایج می باشد. البته در شب عاشورا همچنین توسط مردان خوانده می شود.
\n\n
ـ چاووشی: چاووشی که از آوازهای دیرینه رایج در موسیقی بوشهر می باشد. این آواز بین زنان و مردان همانند بیت مشترک می باشد. معممولا در تعزیه و یا قسمت هایی از مراسم سینه زنی مانند آغاز و یا پایان این مراسم خوانده می شود.
\n\n
ـ ذکر: در محافل روضه خوانی جهت اعلام آغاز روضه خوانی «ذکر» می خوانند.
\n\n
ـ پامنبری: بعد از پایان ذکر نوحه های خاصی شروع می شود که «پامنبری» می گویند که از قدیمی ترین و کهن ترین انواع نوحه خوانی در بوشهر محسوب می شود.
\n\n
ـ روضه خوانی: همچنین روضه خوانی را یکی از اولین شیوه های عزاداری که به صورت انفرادی در راستای احیای نام معصومین صورت گرفته است می دانند.
\n\n
ـ سنج و دمام: موسیقی «سنج و دمام» لازمه ی مراسم سینه زنی می باشد که معمولا پیش از اکثر مراسم های مذهبی انجام می گیرد که مبحث مردم شناسی موسیقی خاص می طلبد.
\n\n
ـ صبحدم: «صبحدم» که حدود یک ساعت مانده به اذان صبح در شب دهم محرم برگزار می شود. در این شب عزادارن تا صبح بیدار می مانند و با خواندن نوحه یی ویژه، از آفتاب می خواهند که با طلوع نکردن، شب را به نفع امام حسین (ع) و یارانش طولانی تر کند.
\n\n
ـ شام غریبان: «شام غریبان» که در غروب عاشورا و در یازدهمین شب از ماه محرم برگزار می شود که یادآور شب غریبی و آوارگی اهل ببیت (ع) و بازماندگان شهدای عاشورا می باشد.
\n\n
ـ طفل صغیری: «طفل صغیری» در شب 12 محرم به همان شیوه شام غریبان برگزار می شود.
\n\n
ـ تعزیه: «تعزیه» که در بیشتر مناطق استان برگزار می شود.
\n\n
ـ مختک علی اصغر: مراسم عزاداری «مختک علی اصغر» که خاص عزاداری زنانه می باشد.
\n\n
ـ شوره: «شوره» گونه ای موسیقیایی حزن انگیز در عزاداری زنانه می باشد.
\n\n
ـ عزاداری سرپایی: «نوحه خوانی یا عزاداری سرپایی زنانه» در منازل شخصی و همچنین حسینیه ها برگزار می شود.
\n\n
ـ علم گردانی: «علم گردانی» که معمولا در روز نهم ماه محرم به نام علم حضرت عباس، برگزار می شود.
\n\n
عزیزان برای اطلاع بیشتر می توانند به کتاب اهل ماتم اثر آقای محسن شریفیان و همچنین سنگستان اثر آقای عبدالحسین ریشهری مراجعه کنند.
\n
\nآواها و نواهای عزاداری زنان در استان بوشهر
\n\n
آواها و مراسمات صبحدم، شام غریبان، طفل صغیری، علم گردانی، شب سوم حسین، تعزیه سنتی، شوره و عزاداری سرپایی که برخی با مردان نیز مشترک می باشد توسط زنان اجرا می شود.
\n\n
جهت ریشه یابی حضور زنان در موسیقی مذهبی و غیرمذهبی بوشهر می توان به کتابی تحت عنوان «خلیج فارس و دریای عمان در 100 سال پیش»، اثر سدید السلطنه مراجعه کرد.
\n\n
سدید السلطنه در فصل «معنیّان بوشهر» زیر نام «مطربه» اشاره نموده است: «مطربه» یک دسته کنیزان آزاد شده باشد. تقریبا 15 نفر شوند و آلات طربشان دایره ای است و حلقه دار، در اعیاد و عروسی دعوت شده گاهی بی دعوت روند و دایره وار نشسته و تغنی کرده و انعام یابند. در پُرسه محترمین هم روند و سرود واژگونه خوانند.
\n\n
مرکز برده داری در خلیج فارس مسقط بود. برده ها و کنیزها را از افریقا به مسقط و سپس به بوشهر می آوردند که البته انتقال مستقیم برخی از آنان از افریقا مانند زنگبار و ملیبار به بوشهر هم صورت می گرفت.
\n\n
کنیزان آزاد شده به حرفه ی موسیقی می پرداختند و از این راه امرار معاش می کردند. آنان در مجالس عزاداری و جشن شرکت می کردند. کنیزان سیاه پوست به تدریج آواها و رسوم خود را با عزاداری زنانه بومیان بوشهر تلفیق نموده و از آن جا که حضور آن ها در مجالس گروهی بوده، کارشان را گروهی انجام می داده اند. در نتیجه با همراهی بومیان بوشهر سرود واژگونه ای می خواندند که مورد استقبال قرار گرفت و به تدریج موسیقی سوگواری زنانه بوشهر در سیطره کنیزان افریقایی قرار گرفت.
\nتا همین دوره معاصر تاریخی اغلب خوانندگان مطرح موسیقی زنانه در بوشهر و مناطق اطراف آن، از همان تبار آزادشدگان بودند.
\nدر ایام محرم، مجالس عزاداری زنانه در محله های مختلف، تکایا، اماکن خاص، منازل شخصی، مساجد و حسینیه ها برگزار می شود.
\n\n
ریشه یابی مراسم سنج و دمام و گونه ی خاص ان در استان بوشهر
\n\n
برخی بزرگان بوشهر در روایات شفاهی بر این عقیده هستند که سنج و دمام به وسیله مهاجرین افریقایی به بوشهر آمده و در ابتدا با فرهنگ خودشان می نواخته اند. ابتدا برای هماهنگی در موسیقی کار روزانه مانند پیاده کردن بار کشتی ها و هماهنگی در کار کارگران از آن استفاده می کردند و یا این که برای خبررسانی استفاده ای مانند مورس مخابراتی داشته است. مثلا اگر یک از اهالی شهر فوت می شد یا کسی از سفر برمی گشت برای هر کدام ریتم خاص یا تعداد ضربات خاصی را می نواختند. مردم بوشهر از آنان خواستند که این طبل خود را به جمع آنان بیاورند و طبق فرهنگ بومی آنان از آن استفاده کنند. کم کم این خبررسانی برای مراسمات مذهبی استفاده شد و از آن برای جمع کردن اهالی محل و خبر شروع شدن مراسم عزاداری استفاده کردند. این دسته نوازندگان قبل از شروع مراسم می نواختند و اهالی محل برای اجرای مراسم گرد هم می آمدند.
\n\n
برخی بر این عقیده اند که دمام همان ساز تام تام افریقایی می باشد که به مرور زمان به دمام تغییر نام پیدا کرده است. این ساز ضربی رفته رفته وارد فرهنگ بومی موسیقیایی بوشهر شد و در مراسمات مختلف مذهبی و غیرمذهبی از آن استفاده شد. تعداد دمام ها در هر دسته معمولا هفت عدد می باشند، سوراخ کردن هفت نقطه پوست برای عبور بندها، وجود هفت سنج و سنج های هفت جوش نشانه باور و اعتقاد مردم به عدد 7 در فرهنگ های مختلف می باشد.
\n\n
سازنده و نوازنده همگی باید دارای باور مذهبی و مورد اعتماد و احترام مردم باشند. جایگاه سازها را فقط در مساجد دانسته و از استفاده آن با سازهای محلی مخالفت می کنند؛ حال آن که همراهی این ساز با نی انبان قدمت دیرینه ای دارد. مراسم سینه زنی در استان بوشهر بدون اجرای قطعه سنج و دمام معمولا با کمبود جمعیت و شرکت کننده روبرو می شود. اجرای این قطعه و جذابیت ریتم و صدای سازها هر شنونده ای را بی اختیار به طرف خود می کشاند؛ به گونه ای که همگان برای دیدن نوازندگان هجوم می آورند به شکلی که امکان مشاهده نوازنده ها برای همه جمعیت غیرممکن می گردد.
\n\n
*پژوهشگر
\n\n
منبع: ماهنامه «فکر شهر»
\n
